Imbolc. Over lente, een heilige en een godin.

Zo na de kerst worden de dagen weer langer (en vaak ook nog een stuk kouder) en heel voorzichtig gaan we al uitkijken naar de lente, naar het einde van de periode waarin de natuur in diepe rust is. Als je goed kijkt zul je overal om je heen tekenen gaan zien van de aankomende lente. Sneeuwklokjes zijn zo dapper om hun kopjes al boven de grond te laten zien en te gaan bloeien. Niet lang daarna volgen de krokusjes. Aan de bomen kun je soms de knoppen al zien zitten waar het nieuwe blad uit zal gaan groeien. In Middeleeuws Engeland begon de voorbereiding op het nieuwe groeiseizoen direct na de kerstperiode. Na Driekoningen op 6 januari begonnen de boeren al met het eerste ploegen van het land. In sommige gebieden was de eerste zondag na Driekoningen de dag waarop boeren hun ploeg konden laten zegenen in de kerk. De eerste maandag na Driekoningen heette ‘Plough Monday’, ploegmaandag.

Landbouw was vroeger een belangrijk iets, het voorzag het volk van eten. Het is dan ook niet vreemd dat het eerste lentefeest dat voorkomt in de Ierse kalender het feest is van Imbolc op 1 (of 2) februari. Imbolc (Imbolg, Oimelc) is de dag dat de lente begint en de ooien weer melk gaan geven, dus de lammetjes geboren gaan worden. Het feest wordt onder meer genoemd in de Ulster Cycles, in de Tochmarc Emire. Het is waarschijnlijk dat het een heidense oorsprong heeft, maar helaas zijn er geen vroegere beschrijvingen bewaard gebleven over hoe men dit vierde. Het feest is geweid aan de heilige Brigid. Brigid is één van de belangrijkste heiligen van Ierland, na Saint Patrick. Ze wordt geassocieerd met natuur, dieren en overvloed. St Brigid zou op de avond voor Imbolc de huizen bezoeken als iedereen nog sliep en de aanwezige bewoners haar zegen geven. Om te laten zien dat ze welkom was hing men een gevochten ‘Brigid’s Cross’ voor het raam gemaakt van gras, stro of tarwe. Dit kruis bleef vervolgens het hele jaar in huis hangen als bescherming. Het was ook gebruik om een hoofddeksel of sjaal buiten te hangen die St Brigid kon zegenen en die men iedere dag kon dragen. In een aantal gebieden maakte men ook van stro grote cirkels waar mensen doorheen konden lopen om zo gezegend te worden. Of Bridie dolls, stropoppen die Brigid moesten verbeelden. Ook was het in sommige gebieden gebruikelijk om de grond ‘wakker te maken’ door er met takken (bij voorkeur berk, zuiverend) op te slaan en zo de lente en de groeikracht te wekken. De meeste van deze gebruiken komen uit Ierland, maar als het gaat om Engeland heeft vooral Glastonbury een sterke band met St Brigid. Ook in Schotland, op een aantal Hebriden eilanden, kent men gebruiken rondom Brigid of ‘Brud’, een vrouwelijk figuur die in het vroege voorjaar op bezoek moest komen om een goed oogstjaar te brengen. In Zuidwest Engeland, Cornwall, Dorset en Devon, zijn ook een paar plekken die in verband worden gebracht met Brigid, onder meer een bron in Cornwall en een heuveltop en kerk in Dartmoor.

Christenen vieren op 2 februari het feest van Maria Lichtmis, Candlemas in Engeland. Op deze dag zou Maria, 40 dagen na de geboorte van Jezus, naar de tempel zijn gegaan om een offer te brengen en zich te laten zuiveren zoals beschreven in het evangelie van Lucas. De Angelsaksische monnik en schrijver Bede beschrijf hoe op deze dag kaarsen worden aangestoken en in een processie worden rondgedragen.
De Romeinen gaven de maand Februari deze naam omdat het de maand is van nieuw begin. Februa komt van de god Februus, die staat voor reiniging, puurheid, een nieuwe start. De Februa waren voor de Romeinen dagen van boetedoening en zuivering. Ook vierden ze in deze periode de Lupercalia, een feest voor reiniging maar ook voor vruchtbaarheid. De februari maand heeft niet altijd bestaan, de oude Romeinse kalender telde slechts 10 maanden. Januari en Februari bestonden niet. In de 7^e eeuw voor Chr. zijn deze maanden toegevoegd, oorspronkelijk aan het einde van het jaar wat Februari dus de laatste maand van het Romeinse kalenderjaar maakte. Dit is nog steeds te zien in het feit dar februari wat betreft het aantal dagen afwijkt van de rest van de maanden. Het was dus ooit de laatste maand van het jaar met het laatste restje dagen, 28 of 29.

Saint Brigid (Naomh Bríd) is volgens de overlevering geboren rond 451 in Faughart, Ierland. Ze was de dochter van een Pictische slavin en een Ierse Chief. Haar moeder bekeerde tot het Christendom en werd gedoopt door Saint Patrick. Brigid was in haar prille jeugd zelf ook slavin en later bediende in het huishouden van haar vader. Er worden verschillende wonderen aan haar toegeschreven, al in haar jeugd begon ze wonderen te verrichten. Een aantal van haar wonderen zouden zijn dat ze water in bier kon veranderen en ruig weer kon kalmeren. Toen ze iets ouder was trok ze zich terug als kluizenaar en zou ze in een holle eik gewoond hebben in wat nu Kildare is. De naam Kildare (Cill Dara) betekent kerk van de eik. De eerste kerk/klooster zou daar gesticht zijn door Brigid. Volgens de legende vroeg ze de koning om land om haar klooster te bouwen. De koning weigerde. Brigid bad tot god dat hij het hart van de koning zou verzachten zodat hij haar land zou geven. Ze vroeg de koning nogmaals om land, zoveel land als haar mantel kon bedekken. De koning moest vreselijk lachen en stemde toe. Vier van haar bediendes namen ieder een punt van haar mantel en beginnen in de vier windrichtingen te rennen. De mantel groeide en groeide tot een groot stuk land bedekt was en de koning niet wist hoe hij het had. Hij vroeg haar te stoppen en beloofde haar een goed en groot stuk land om haar klooster op te bouwen.

Haar leven is opgetekend door de monnik Cogitosus van het klooster van Kildare, een aantal eeuwen na haar dood. Er zijn een paar iets vroegere geschriften over haar, maar minder volledig. De verschillende geschriften spreken elkaar op een aantal punten tegen. Brigid zou zijn overleden in 523 of 525 in haar eigen klooster. Haar naamdag en tevens sterfdag is op 1 februari. Ze zou begraven zijn op de plek van het altaar in een rijk versierde tombe in haar eigen klooster. Na de rooftochten van de Vikingen was hier weinig meer van over en in de 12e eeuw zouden dat wat gedacht werd haar resten te zijn overgebracht naar de kathedraal van Down waar ook Saint Patrick en Saint Columba begraven zouden zijn. Tegenwoordig zijn er meer plekken die claimen resten van al deze heiligen te bezitten.

Naast de heilige Saint Brigid is er ook de godin Brigid (Brigit, Brig, Bride). Zij is een oud-Ierse godin die volgens de Ierse mythologie (o.a. Lebor Gabála Érenn, Book of Leinster) deel uitmaakt van de Tuatha Dé Danann, het beroemde volk waar ik al eerder over schreef in mijn blog over het Ogham alfabet. Ze was de dochter van de Dagda, de vadergod van de Ierse mythologie. Ze was getrouwd met de niet zo heel geliefde koning Bres. Brigid wordt beschreven als godin van de dageraad, de lente, de vruchtbaarheid, dichtkunst, vee, heilige bronnen en genezing. Ook is ze de godin van de smeden. In latere geschriften wordt ze ook vaak beschreven als godin met drie verschijningen of drievoudige godin, dichteres, genezeres en smid. Gedacht wordt door sommige historici dat ze dezelfde godin is als de Britse godin Brigantia. Hierover bestaat veel onduidelijkheid en discussie. Andere historici zien Brigantia als een op zich staande godin. De betekenis van beide namen, grote of verhevene, komt wel van dezelfde stam taalkundig gezien. De godin Brigantia is op de Britse eilanden alleen bekend uit Engeland en Schotland, niet uit Ierland. Wel zijn er op plekken op het Europese vasteland ook vermoedelijke verwijzingen naar een godin die Brigantia of Brigante heet, allemaal in gebieden die bewoond werden door Keltische stammen. Dan zijn er ook nog de Brigantes, de Keltische stam die woonde in ruwweg het gebied dat nu Yorkshire en de Midlands is. Dit gebied heette destijds Brigantia. We weten dat de godin Brigantia vereerd werd door de Brigantes. Maar of zehun gebied ook naar haar hebben genoemd is onduidelijk. De naam van het gebied Brigantia zou volgens historici ook kunnen zijn afgeleid van Brigantium, ‘daar waar de hogen wonen’ of ‘hoog woonland’. Waar de godin Brigantia mee geassocieerd wordt weten we niet. Maar er zijn wel afbeeldingen van gaar gevonden die sterk lijken op Minerva of waar ze dezelfde attributen bij zich draagt als Minerva, de Romeinse godin van wijsheid en strategische oorlogsvoering.

Het is de vraag of Brigid een werkelijk bestaand persoon is geweest. Op de plek waar haar klooster staat zou een pre-Christelijk heiligdom zijn geweest, een eeuwig brandend vuur onder een grote eik gewijd aan de godin Brigid. Dit vuur werd door een aantal vrouwen of wellicht priesteressen verzorgd en brandend gehouden. In het klooster van Kildare is dit gebruik van de eeuwige vlam overgenomen en 19 nonnen verzorgden dit heilige vuur dat continue heeft gebrand tot in de 16e eeuw, toen het klooster vernield werd tijdens de ‘Dissolution of the Monastries’. Dit principe van een eeuwig brandend vuur vinden we in verschillende religies en culturen terug. Gedacht wordt dat Saint Brigid de gekerstende versie van de godin Brigid is, wellicht met een inspirerende bestaande vrouw als voorbeeld. Mede gezien door de overeenkomsten tussen de godin en de hoogstwaarschijnlijk pre-christelijke gebruiken rondom Imbolc en de verering van Saint Brigid op 1 februari en de manier waarop dat vorm werd gegeven. Naast overeenkomsten tussen de heilige en de godin, zijn er ook overeenkomsten tussen Maria, de moeder van Jezus, en de heilige Brigid. Zo wordt Brigid gezien als moeder figuur in de vroege Keltische kerk en wordt ze soms afgebeeld met een blauwe sluier. Haar bijnaam is ook wel de Ierse Maria of Mary of the Gael.

Ook in Nederland en België is Brigid een bekende heilige. Diverse plaatsten hebben Brigid heiligdommen, kerken of bronnen en vieren feesten hieromtrent. Bekendst is de Brigida bron en kerk in Noorbeek, Limburg, waar ieder jaar na Pasen een feest is ter ere van haar omdat ze het dorp heeft beschermd toen een veeziekte heerste.

Wil je zelf een Brigid’s cross maken? Hieronder staan wat foto’s met hoe je dit doet. Verzamel een aantal takjes stro, riet of pitrus (dat is dat dikke groene grasachtige spul dat lang water groeit). Gebruik je oud stro of graanhalmen, leg het dan eerst een paar uur te weken in water om het beter te laten buigen. 12 Stuks is genoeg, met een paar reserve. Begin met 1 waar je een volgend takje omheen buigt. Dan draai je dit alles 90 graden en sla je er nog eentje omheen. Zo ga je door, telkens een kwartslag draaien en een nieuw takje omvouwen. Als je drie of vier lagen hebt, afhankelijk van wat je zelf mooi vindt en hoeveel takjes je hebt, bind je de uiteindes vast. Klaar is je Brigid’s cross. Volgens de legende maakte Saint Brigid het eerste kruis voor een stervende heidense Chief (misschien wel haar vader), die erg onrustig was op zijn sterfbed. Van het stro op de grond vlocht ze dit kruis en gaf het aan hem. Hij werd rustig en kon vredig sterven.