Ogham, het bomen alfabet

This blog is not yet available in English. Sorry.

Ogma en de Tuatha Dé Danann
De Tuatha Dé Danann… Volk van Danu. De met magische verhalen en legenden omhulde oude bewoners van Ierland en Schotland. Tuath (meervoud tuatha) betekent volk, mensen. Dé, Dia, goden en godinnen. Het volk van de goden, het heilige volk. Zo werden ze omschreven in de verhalen die de eerste monniken die in Ierland verhalen optekenden. Maar daar ontstond al snel een verwarring. Voor Christenen was het volk van Israel het volk van God. Vandaar dat later de toevoeging Danann werd gedaan, hoogstwaarschijnlijk refererend naar de godin Danu, zij werd de moeder godin van de Tuatha Dé Danann.
In de Leabhar Gabhála Éireann, een serie geschriften uit de middeleeuwen die de geschiedenis van Ierland beschrijft van het begin van de mensheid tot aan het moment van schrijven, is de Tuatha Dé Danann het vijfde volk dat zich in Ierland settelt. De leden van de Tuatha Dé Danann hadden bovennatuurlijke krachten en werden geassocieerd met oude grafheuvels en heilige plekken. De leden van de Tuatha Dé Danann zouden de oude goden, godinnen en helden van de Ierse, Manx en Schotse mythologie worden. Vanwege hun band met overgangsplekken, grafheuvels, werden ze ook wel de Aos Sí, het volk van de andere wereld, genoemd. De bekendste oude goden en godinnen van Ierland, Schotland en soms ook van andere plekken in de Britse eilanden zoals Lugh, Brigid, Manannán en de Morrigan waren Tuatha Dé Danann. Ik schreef al eerder over de god Lugh in het blog over Lughnasadh en over Brigid in het zwanenverhaal. Je zult hier nog wel vaker leden van dit oude godenvolk tegenkomen.

Vandaag aandacht voor Ogma en zijn ogham alfabet. Ogma, ook wel geschreven als Oghma, was lid van de beroemde Tuatha Dé Danann. Hij staat ook bekend onder de namen grianeach en cermait. Over zijn ouders bestaat onduidelijkheid. Zijn vader zou Elatha (Elada) zijn en behoorde tot de Fomoire, tegenstanders van de Tuatha Dé Danann. In sommige geschriften is zijn vader echter ook Delbáeth (ook genoemd als zijn zoon in sommige geschriften). Zijn moeder was in sommige verhalen Etaing en in andere Ethniu. Ogma wordt vaak afgebeeld met een knots, zijn persoonlijke wapen. Hij was de broer van de Dagda en de halfbroer van Lugh.

Ierland stond onder bestuur was van koning Eochaid (Bres), een onpopulaire koning die aan de macht was gekomen na de Cath Maige Tuired, de eerste slag van Magh Tuireadh, en liever zijn familie van vaderskant, de Fomoire, bevoordeelde, en de Tuatha Dé Danann als slaven liet leven. Ogma had daarbij als taak om brandhout te dragen. Als Eochaid wordt vervangen door koning Nuadu wordt Ogma zijn kampioen. Lugh is zijn concurrent en bij de tweede slag van Magh Tuireadh krijgt Lugh de leiding. Ogma stelt zich op als kampioen van Lugh. Hij verslaat de koning van de Formoire, Indech. Hij zou daarbij volgens de geschriften zelf ook gevallen zijn, maar komt later toch nog voor in het verhaal als hij samen met zijn broer de Dagda diens harp gaat zoeken.
Ogma werd gezien als god, net als veel andere Tuatha Dé Danann. Hij was naast kampioen van de Tuatha Dé Danann ook god van de eloquentie, welbespraaktheid, en van de taal. Niet zo vreemd als je bedenkt dat Ogma de uitvinder zou zijn van het Ierse ogham alfabet.

Het ogham alfabet
Als we even de legende van Ogma laten voor wat het is en kijken naar ogham als alfabet zien we dat het gaat om een alfabet met enkel streepjes die dwars of schuin worden getekend op een verticale lijn. Ogham is het alfabet waarin het Vroeg Iers/primitief Iers geschreven werd. Vroeg Iers hoort bij de Goidelische talen (Keltische taal van het Schots-Manx-Ierse gebied) en is de oudste te herleiden taal er van. De meeste ogham inscripties die bewaard zijn gebleven zijn carvings op stenen. Logisch natuurlijk, een steen blijft een stuk langer bestaan dan papier, huid en hout. Er zijn zo’n 400 inscripties bekend die bewaard zijn gebleven in Ierland, Scotland, Wales en Engeland. Behalve in primitief Iers zijn er ook enkele inscripties in het Pictisch. De wetenschap maakt onderscheid tussen Primitief Ierse inscripties, orthodox, en Oud Ierse inscripties, scolastic. De overgang tussen Primitief Iers en Oud Iers ligt ergens rond de 6e eeuw. De orthodoxe inscripties zijn vaak namen van personen. Scolastic ogham kende ook uitgebreidere teksten. Ogham inscripties zijn lastig te dateren, maar waarschijnlijk stammen de oudste overgebleven uit de 4e of 5e eeuw. Aangenomen wordt dat het schrift zelf toch al wat ouder is. Men denkt dat het schrift is gebaseerd op een ander schrift. Mogelijk op Latijn, maar het is ook mogelijk dat het is afgeleid van runen. De reden van het ontstaan van ogham is niet duidelijk. Het idee dat het een geheime taal was om te comminiceren zonder dat de Romeinse overheersers wisten wat er geschreven werd is geopperd door onderzoekers, maar dit is niet heel waarschijnlijk aangezien er ook tweetalige ogham stenen gevonden zijn. Een andere theorie is dat de klanken van het Primitief Iers moeilijk te vatten waren in Romeinse letters en men daarom een eigen alfabeth heeft ontwikkeld. Ook de theorie dat het gebaseerd zou zijn op het Griekse alfabet of op een serie al bestaande hand signalen wordt niet door veel mensen ondersteund. Tegenwoordig denken historici dat het oorspronkelijk een soort telsysteem was, vergelijkbaar met ons ‘turven’ dat is uitgegroeid tot een alfabet. Orthodoxe inscripties staan vaak op de rand van een steen waarbij de rand de lijn is waarop geschreven wordt. Scolastic inscripties staan vaker op de voorkant van een steen met soms een gecarvde lijn. De tekst wordt gelezen van beneden naar boven. Naast steen werd ook op hout, metaal en papier geschreven. In manuscripten wordt het vaak horizontaal geschreven in plaats van verticaal.

Ogham wordt ook wel het beith-luis-nuin alfabet genoemd, naar de eerste drie letters. Iedere letter van het alfabet wordt geschreven als 1 tot 5 horizontale of diagonale strepen over een lange verticale lijn. Iedere letter (feda) staat voor 1 klank en de naam van die letter is de Ierse naam van een boom. Vandaar dat dit ook wel het bomenalfabet wordt genoemd. Het oorspronkelijke alfabet heeft 20 letter die verdeeld worden in 4 groepen (aicmí) van 5 letters.

B beith – berk
L luis – lijsterbes
F fearn – els (uitgesproken als w)
S saille – wilg
N nuin – es (nin)

H úath – meidoorn (uitgesproken als j)
D duir – eik (dair)
T tinne – hulst
C coll – hazelaar (uitgsproken als k)
Q ceirt – appel (uitgesproken als kw)

M muin – rank
G gort – klimop
NG gétal – brem/varen/riet (uitgesproken als gw)
Z straif – sleedoorn (uitgesproken als sw of ts)
R ruis – vlier

A ailm – spar
O onn – gaspeldoorn
U úr – heide
E edad – populier
I idad – taxus

De letters ea, oi, ui, io en ch (ae) zijn later toegevoegd, maar komen weinig voor in geschriften. Deze worden ook anders getekend, niet door enkel rechte of diagonale lijnen. Ook word de p soms toegevoegd, deze komt in de originele ogham niet voor, het Primitief Iers kent geen p-klank. De namen van de bomen zijn vertalingen en deels ook later ingevuld of herleid.

Ogham als divinatie methode
In het verhaal Tochmarc Étaíne wordt beschreven hoe een druïde staafjes taxushout met ogham tekens gebruikt voor divinatie. Gezien de belangrijkheid van druïden in de Ierse en Schotse cultuur en de waarden die zij gaven aan bomen en planten is het heel goed denkbaar dat de zij een systeem hadden waarbij ogham niet alleen de functie van alfabet, maar ook een spirituele functie had. In de 20e eeuw schrijft Robert Graves in zijn boek The White Goddess een heel eigen invulling waar het gaat om ogham divinatie en de betekenis die de ogham tekens zouden hebben. Dit is geheel zijn interpretatie en hiervoor zijn vanuit de geschreven historische bronnen geen bewijzen. Veel mensen die tegenwoordig ogham gebruiken als divinatie methode gebruiken een afgeleide van zijn interpretaties. Een andere insteek bij divinatie is de betekenis die de letters hebben volgens de Bríatharogam. Dit zijn middeleeuwse geschriften, wellicht gebaseerd op oudere bronnen, waarin bij iedere letter een soort kenmerk wordt gegeven. Zo staat ruis voor rood, gloeien van woede of blozen. Duir, eik, is de ‘hoogste boom’ of werk van een echte ambachtsman. Vooral onder neo-druïden zijn veel mensen die hieruit afleiden wat een ogham teken of boom kan betekenen in divinatie. Het is onder moderne paganisten die werken met ogham gebruikelijk om een eigen ogham set te maken met van iedere genoemde boom een tak met daarin de tekens gekerfd. Het maken van zo’n set is een spirituele en persoonlijke reis langs de bomen en hun betekenis.