Mistletoe

Mijn eerste ontmoeting met mistletoe was op een ijskoude zondagmiddag in februari, op imbolc. Tijdens een wandeling in Hatfield Forest kwam ik een geweldig mooie boom tegen waar een heuse mistletoe in groeide. Dit had ik nog nooit gezien! Het was februari, maar de mistletoe bloeide met piepkleine gele bloemetjes. Van deze mistletoe heb ik een klein takje geplukt en altijd bewaard in mijn plakboek.
Later leerde ik mistletoe aan de groei herkennen in bomen en zag ik het veel vaker. Op mijn reizen door Engeland, vooral in het gebied rondom Glastonbury waar erg veel mistletoe groeit. Maar ook in Nederland, Limburg en Duitsland. Ik was ooit in Bonn en was stomverbaasd over zo veel bomen daar midden in de stad die bomvol met mistletoe zaten.

Voor veel mensen is mistletoe verbonden met Kerst. Tijdens de Kerst hangen we takjes mistletoe op in huis, in doorlopen als deurposten en zo. Wie er onder staat mag gekust worden. Nu is zo maar ongevraagd iemand kussen in de huidige maatschappij not done, vooral na afgelopen jaar. En ik kan me ook voorstellen dat je soms liever doet alsof je de mistletoe niet hebt gezien, afhankelijk van wie er onder staat 😉 Maar waar komt dit gebruik eigenlijk vandaan?

De Nederlandse naam voor mistletoe is maretak, Viscum album. Ook wordt het wel vogellijm genoemd. Het is een plant uit de sandelhout familie, Santalaceae. Mistletoe heeft altijd een andere plant of boom nodig om op te groeien, het is een halfparasiet. Dit houdt in dat de mistletoe voor de aanvoer van water met daarin opgeloste mineralen afhankelijk is van een gastheer. Hij kan zelf wel fotosynthese laten plaatsvinden. De mistletoe groeit vaak in appelbomen, populier, eikenbomen en meidoorn. Het vormt vaak een soort bol boven in de boom. De Duitsers noemen het Mahrenest, heksennest. Hier komt ook onze benaming maretak vandaan, heksentak. In Nederland zie je de meeste mistletoe in Limburg. Maar dat het noordelijker niet kan groeien is een fabeltje. Essentieel voor mistletoe is een kalkrijke bodem, en dat is in Limburg nu eenmaal meer als in veel andere delen van Nederland. In het hele vroege voorjaar bloeit de mistletoe met kleine gele bloemetjes. Hieruit ontstaan later in het jaar de typische witte besjes. Deze besjes komen trouwens alleen aan de vrouwelijke struiken, dus niet iedere struik krijgt besjes.

Uit deze besjes heb ik eens in mijn tuin een mistletoe laten groeien op een appelboom. Ik had onder een mistletoe bol die in een boom groeide witte besjes gevonden die er af waren gevallen. Overrijpe besjes, bijna doorzichtig wit met binnenin een zwart puntje. Deze besjes had ik meegenomen naar huis. Op mijn appelboom maakte ik op verschillende plekken een kleine inkeping met een scherp mes en daar drukte ik het besje op kapot. Ongeduldig als ik was ging ik iedere dag kijken. En na verloop van tijd zag ik uit de drab van het kapotgedrukte besje twee wortelachtige takjes komen die zich vastzetten op de stam van de boom. Van daaruit begin de mistletoe ietsje te groeien. De winter viel in en in het voorjaar leek het alsof mijn project mislukt was. Er was weinig meer te zien. De appelboom kwam weer vol blad te zitten en ik heb niet meer aan de mistletoe gedacht. Mislukt, dacht ik. Tot in die herfst de boom het blad liet vallen en er tot mijn grote verbazing een piepklein mistletoe plantje met vier blaadjes op de tak groeide! Niks mislukt… ik had een mistletoe gekweekt op mijn appelboom. Inmiddels weet ik dat het begin van een mistletoeplant voor ons oog niet te zien is, dit groeit in de tak van de gastheerboom. Ik weet nu uit ervaring hoe langzaam mistletoe groeit. Mijn plantje deed er zeker drie jaar over om een klein bolletje te vormen. Die grote bollen in de bomen zijn dus al behoorlijk lang bezig om zo te groeien. Tot 2017 was de mistletoe in Nederland beschermd. Nu niet meer. Maar toch… ga niet zo maar grote bossen plukken in de natuur. Mistletoe wordt tegenwoordig gekweekt voor de handel, vooral rond Kerst is er veel vraag naar. En je kunt ook bij een gespecialiseerde kweker boompjes komen met een kleine mistletoe er op die je zelf een mooi plekje in de tuin kunt geven en daar verder kunt laten groeien. De besjes zijn trouwens behoorlijk giftig! Van het eten ervan kun je goed ziek worden. Daarom voorzichtig met kinderen en huisdieren als je deze takken met kerst in huis wilt halen. Een aantal vogelsoorten is immuun voor dit gif en kan de besjes eten de plakkerige besjes blijven soms aan de snavels zitten en de vogels proberen dit van hun snavel af te schuren tegen een boomtak aan, zo helpen ze de plant verspreiden. Ook via de uitwerpselen van vogels kan verspreiding plaatsvinden. Daarom ook de niet heel romantische betekenis van de naam. Mistle of mistel is poep of mest, toe komt van tan, tak….

De magie rondom mistletoe komt deels door de verhalen die er zijn over druïden die in witte gewaden met gouden sikkelvormige messen mistletoe uit bomen zouden snijden voor magisch werk. Dit gebruik is ooit eens beschreven door een Romeinse schrijver die hier ooggetuige van was geweest in Gallië. Er zijn veel verhalen over de magische werking van de mistletoe. Zou zou een tak in je hand of in je huis beschermen tegen heksen en geesten. Als je een tak vasthield was je in staat om met geesten te spreken. Volgens Plinius zagen de Kelten de mistletoe als heilig, vooral als deze groeide op een eik. Hij beschrijft ook het druïdenritueel van het afsnijden van de plant met een gouden mes. Op de zesde dag van de maan oogst de druïde de mistletoe van de eikenboom met een gouden sikkelmes gekleed in een wit gewaad. De mistletoe mag de grond niet raken en wordt zorgvuldig opgevangen. Onder de eikenboom worden twee witte stieren geofferd. Daarna maakt hij een drank van water en de mistletoe. Deze drank zou alle onvruchtbaarheid oplossen en zou een tegengif zijn tegen allerlei soorten vergif. Plinius heeft dit niet zelf gezien, hij heeft het beschreven naar aanleiding van een verhaal, maar de precieze bron is onbekend. Deze beschrijving van Plinius is ook de enige die dit ritueel zo beschrijft.
In 1984 werd in een moeras in Lindow Moss bij Wilmslow, in de buurt van Manchester, een deel van een lichaam ontdekt. Het bleek een veenlijk te zijn. In 1988 werden nog meer delen van dezelfde man gevonden. Hij werd de Lindow Man genoemd en bleek ergens tussen 200 voor Chr. en 119 na Chr. op geweldadige wijze te zijn gedood. Behalve brood vond met in zijn maag ook resten van mistletoe pollen, stuifmeelkorrels. Dit is voor sommige mensen aanleiding om te denken dat zijn dood niet enkel geweldadig, maar ook ritueel is geweest, een offer. Dit is echter nooit onomstotelijk bewezen. Het kan ook gewoon zijn dat deze pollen op de dingen hebben gezeten die hij heeft gegeten, dit zou er dan op wijzen dat zijn dood in het voorhaar was geweest, als de mistletoe bloeit.

In de Edda staat het verhaal van Frigga, de godin die haar zoon Baldr wilde beschermen. Ze liet alles en iedereen zweren hem niet te zullen doden. Alleen de mistletoe werd niet gevraagd om dit te zweren, want hij was toch nog te jong en onbelangrijk. Loki maakte een pijl uit een tak van de mistletoe en liet deze door de blinde Höðr op Baldr afschieten en doodde hem daarmee.
De Trojaanse held Aeneas vluchtte na de val van Troje weg. Hij droeg een gouden boog bij zich, gemaakt van het hout van een mistletoe. Dit was een geschenk van zijn moeder Aphrodite, met haar duiven leidde ze hem naar de plek van de boog. Met deze boog kon hij afdalen in de onderwereld, op zoek naar zijn overleden vader.
In de winter, als de bladeren van de bimen vallen en de bomen bijna dood lijken, zou de spirit van de boom huizen in de altijd groene mistletoe. De mistletoe zorgt er voor dat de geest van de boom veilig is en in de lente weer terug kan keren in de boom.
Veel landen en volken kennen de mistletoe magische krachten toe. En ondanks de giftige besjes is mistletoe ook al eeuwenlang in veel landen bekend vanwege de genezende eigenschappen. Dit is echter niet een plant om zelf mee aan het experimenteren te gaan! Laat dit liever over aan de professionals. Tegenwoordig is er ook onderzoek gaande naar eventuele genezende eigenschappen van mistletoe waar het gaat om kanker.

Maar even terug naar dat kussen onder de mistletoe… eerder schreef ik over het versieren van huizen tijdens kerst met groene takken. Daarbij zijn vooral den, hulst, klimop en mistletoe bekend. Volgens verschillende verhalen was staan onder een mistletoe een teken van vrede en liefde. Bij de Germanen was mistletoe de plant van Freya, godin van de liefde. Als vijanden elkaar in een bos tegenkwamen onder een mistletoe mochten ze elkaar niet bevechten. Als een meisje zich onder een mistletoe bevond mocht ze gekust worden door een man.
In veel kerken is mistletoe trouwens verboden als decoratie. Vanwege de heidense connecties van de plant. In York trekken ze zich daar weinig van aan. Tijdens een speciale ‘mistletoe service’ konden criminelen onder de mistletoe hun zonden opbiechten en om vergiffenis vragen. In Tenbury vind ieder jaar in begin december een mistletoe festival plaats.