Verwarrend veldspaat

Veldspaten zijn een belangrijke groep mineralen die gesteentevormend kunnen zijn. Ze vormen een groot deel van de gesteentes in de aardkorst. Veldspaat is een aluminium silicaat. Dat wil zeggen dat aan ieder silicium atoom vier zuurstof atomen zitten in de vorm van een tetraëder. Meer specifiek zijn deze tetraëders ook nog eens driedimensionaal gerangschikt, dat maakt veldspaat een tectosilicaat. Meestal worden de veldspaten verdeeld in twee groepen, de alkaliveldspaten en de plagioklaasveldspaten.

– De alkaliveldspaten hebben in hun chemische samenstelling naast aluminium en de siliciumtetraëders ook natrium en kalium. Dit is de groep die loopt van orthoklaas tot albiet.

– De plagioklaasveldspaten hebben naast het aluminium en de siliciumtetraëders natrium en calcium. Dit is de groep van albiet tot anorthiet. Hier hoort ook oligoklaas en labradoriet bij.

Albiet is een natriumveldspaat en daar ligt de overgang tussen beide groepen. Orthoklaas is een kaliumveldspaat en anorthiet is een calciumveldspaat. Zij vormen beide uitersten van de veldspatengroep. Daarbinnen komen diverse mengvormen voor. Dat maakt veldspaat een vrij ingewikkelde groep. Zelfs de kristalstructuur is niet voor alle veldspaten gelijk, die is of monoklien of triklien.

Als je kijkt naar waar je veldspaten vindt is dat veel in vulkanische gesteentes. In Groot-Brittannië vind je de meeste veldspaat goed verstopt in de talloze granieten die op erg veel plekken rotsen vormen. Denk aan Cornwall, Dartmoor, maar ook aan grote delen van Schotland. Graniet bestaat voor een belangrijk deel uit veldspaat, naast kwarts en mica. Een bijzonder type veldspaat dat je niet vaak ziet is Bytowniet, een plagioklaas veldspaat. Voor een ruw stuk zie de foto bovenaan dit blog. Deze groen-gele veldspaatsoort is erg mooi van kleur en komt meestal als fenocryst voor in vulkanisch gesteente. Fenocryst betekent groter mineraalfragment in vulkanisch gesteente. In Engeland, in het Lake District, vind je deze mooie veldspaatsoort in donkergrijze basalt. De combinatie van de groen-gele bytowniet en de bijna zwarte basalt maakt dit gesteente erg geliefd, ook onder mensen die stenen slijpen en verwerken tot sieraden.

Een heel andere kant van veldspaat in de UK is te zien in de industrie. De UK is samen met China top leverancier van kaolien klei (China klei). Kaolienklei is een hele zuivere, witte klei die gebruikt wordt voor onder andere het maken van porselein. Maar ook bij de productie van papier is deze klei erg belangrijk. In Cornwall zit erg veel graniet. Een belangrijk bestanddeel van graniet is veldspaat. Op sommige plekken is deze veldspaat verweerd door temperatuur, vocht en oppervlakte verwering en omgezet waarbij het mineraal kaoliniet ontstaat, de bron van kaolien klei. Eigenlijk dus een materiaal dat ontstaat uit de verwering van de veldspaat in de graniet. Soms verweert er mica mee, maar de andere mineralen in de graniet blijven meestal gewoon in tact. Deze klei is al sinds lange tijd een belangrijk handelsproduct in Cornwall. Er liggen op verschillende plekken gigantisch grote groeves waar deze klei gewonnen wordt. Bekend zijn vooral de groeves in en om St Austell. Eén van de grootste groeves daar is inmiddels niet meer in gebruik en is omgebouwd tot het ‘Eden Project’, maar er zijn andere groeves die nog steeds klei leveren. De graniet die de klei levert heet naar de plek, St Austell granite. Deze graniet levert bijzonder zuivere kaoliniet. Je kunt je misschien voorstellen dat het nog al lastig is om deze klei uit de verweerde graniet te krijgen. Het is niet zo dat de klei een aparte laag vormt. Alle graniet moet dus afgegraven worden en de kaolinietdeeltjes moeten er uit gezuiverd worden. Een heel intensief proces. Het gesteente dat overblijft en geen commerciële functie heeft wordt tegenwoordig gebruikt om de grote gaten die de groeves in het landschap maken weer op te vullen als de groeves uitgeput zijn. Helaas heeft deze industrie veel impact op de natuur en op het landschap.

Dan nog iets over de meest bekende en verkochte veldspaten… labradoriet en maansteen. Vaak is er discussie over maansteen… over wat nu gewone maansteen is en wat regenboogmaansteen is, en vooral wat het verschil tussen de twee is. En of witte labradoriet bestaat. Dat wil ik hier proberen uit te leggen.

Maansteen is een veldspaat, net al labradoriet.
Labradoriet ( (Ca,Na)(Si,Al)₄O₈ )  hoort bij de plagioklaasveldspaten. In feite is labradoriet een anorthiet met een bepaalde lamelordening die onder meer bepaald wordt door de manier waarop en snelheid waarmee het gesteente ooit is gestold. Bij labradoriet liggen de lamellen mooi parallel naast elkaar en dat zorgt voor de mooie kenmerkende labradorietglans. Spectroliet is een naam voor labradoriet uit Finland met een zwarte basiskleur en een heel uitgebreid en sterk iridiscerend kleurenpalet, maar is geen officieel erkende mineralennaam.

‘Gewone’ maansteen is monoklien. Deze maansteen ( Na(AlSi₃O₈) ) is de rood-bruin-witgrijze variant van maansteen en heeft een zijde-achtige glans. Het wordt tot de alkaliveldspaten gerekend. Peristeriet is een naam die aan albietmaansteen gegeven wordt. Deze heeft dan vaak wel weer een heel mooi kleurenspel en doet denken aan regenboogmaansteen.

De bekende Indiase of Sri Lankaanse regenboog maansteen die je in de handel ziet is ook een alkaliveldspaat, maar een mengvorm van orthoklaas en albiet (Spencer 1930). Deze regenboogmaansteen bevat dus kalium en natrium waar gewone maansteen alleen natrium bevat. Deze regenboogmaansteen heeft geen parallelle lamellen, maar lensvormige lamellen. Daardoor heeft maansteen minder de schittering die labradoriet heeft, maar een diepere, meer opaalachtige en ogenschijnlijk meer doorzichtige glans.

Het glanseffect in maansteen noemen we adularescentie ofwel Schiller-effect. Dit wordt veroorzaakt door de rangschikking van de verschillende albiet en orthoklaas deeltjes en de breking van het licht daarop. De meest gewaardeerde en waardevolle vorm is een nagenoeg kleurloze matrix met erg sterke adularescentie.

De regenboogmaansteen is de meest gewilde vorm van maansteen en de beste kwaliteit komt uit Sri Lanka, uit Meetiyagoda. Daar zitten net als in de UK mijnen waar kaolien klei gewonnen wordt uit de verweerde veldspaat. Maar ook heeft men daar de grootste ader van regenboogmaansteen die er is gevonden in pegmatietgesteente. Deze ader is al in 1906 ontdekt. De maansteen wordt met de hand gewonnen op een diepte van 26 – 30 meter. Er zijn zo’n 10 mijnen daar waar de maansteen uitkomt.

Conclusie…. labradoriet en maansteen horen tot dezelfde ‘stenenfamilie’, namelijk de veldspaten. Maar beide behoren tot een andere tak van de groep (in chemisch opzicht). Regenboogmaansteen wordt dan wel witte labradoriet genoemd, maar is chemisch gezien geen labradoriet. Tussen gewone maansteen en regenboogmaansteen zit een klein chemisch verschil, maar beide zijn alkaliveldspaten, waar labradoriet een plagioklaasveldspaat is.

Tegenwoordig wordt in de handel de naam maansteen gegeven aan bijna alle veldspaten die na het polijsten een mooie zijde achtige glans vertonen. Denk aan zwarte maansteen, garneriet maansteen en perzik maansteen. Opaliet is een mooi gekleurd soort glas, man made, dat ook regelmatig als maansteen (of opaal) wordt verkocht. Dit is geen natuurlijk mineraal, maar ‘gewoon’ glas.