Remember, remember, the fifth of November…

Op 5 november worden in heel Engeland grote vuren ontstoken. Deze avond noemen we Bonfire Night of Guy Fawkes Night. Voor veel mensen een leuke en gezellige avond met een groot kampvuur en lekkers. Maar dit is niet altijd zo geweest, Guy Fawkes Night heeft een vrij geweldadige geschiedenis. Om te achterhalen waar dit feest vandaan komt moeten we terug naar 4 en 5 november van het jaar 1605 toen Guy Fawkes probeerde om het House of Lords, het Britse Hogerhuis, op te blazen met een grote lading buskruit. Deze gebeurtenissen staan bekend als het ‘Gunpowder Plot’.

Waarom wilde Guy Fawkes het House of Lords opblazen?
Om daar antwoord op te geven moeten we nog een stukje verder terug de geschiedenis in. Tudor koning Henry VIII (die van de zes vrouwen) was getrouwd met Catharine van Aragon, zijn eerste vrouw. In 1534 was hij dit huwelijk zat en wilde eigenlijk liever trouwen met Anne Boleyn. Eerst had hij al Anne’s zus Mary als minnares gehad, en nu was zijn oog gevallen op Anne, hofdame van zijn vrouw Catharine. Anne bedankte echter voor de eer om zijn minnares te zijn, ze wilde alleen echt Henry’s vrouw zijn, niets minder. Henry zat met een probleem, want Catharine had hem nog geen mannelijke erfgenaam gegeven. Hij had wel een onwettige zoon die hij kon erkennen, maar dat zou door anderen die zelf de troon graag in handen wilden waarschijnlijk ter discussie worden gesteld. Een huwelijk met Anne leek hem de meest aantrekkelijke optie. Henry deed bij de paus een verzoek om zijn huwelijk met Catharine nietig te laten verklaren, maar de paus weigerde. In Engeland waren op dat moment al verschillende protestantse bewegingen, maar Henry had zich daar altijd vanaf gekeerd. Toch was dat nu zijn enige optie. Hij verklaarde zichzelf hoofd van de Church of England en werd door de paus geëxcommuniceerd. Vanaf dat moment was de protestantse Church of England de staatsgodsdienst en was de weg voor Henry vrij om zijn huwelijk met Catharine nietig te verklaren en te trouwen met Anne Boleyn. In de jaren er na zette hij zijn keuze voor een nieuwe kerk kracht bij door bijna alle katholieke kloosters en kerken te laten vernietigen in wat bekend kwam te staan als ‘The dissolution of the monasteries’. Henry gaf zelf invulling aan zijn nieuwe godsdienst, maar het leek wel heel sterk op het oude katholicisme en in weinig op het protestantisme waarvoor de protestanten gestreden hadden.

Pas toen zijn zoon, Edward VI koning werd veranderde de Church of England meer richting het protestantisme. Hij werd opgevolgd door Mary I, dochter van Henry en Catharine van Aragon. Zij was echter streng katholiek en maakte korte metten met de reformatie en de mensen die daar voor verantwoordelijk waren. Dit leverde haar de bijnaam ‘Bloody Mary’ op. In de 5 jaar dat ze koningin was liet ze zeker 280 mensen verbranden op de brandstapel. Na haar dood kwam Elizabeth I op de troon, dochter van Henry en Anne Boleyn. Elizabeth was protestants en heeft haar hele 45 jaar durende regeringsperiode geprobeerd de Church of England terug te brengen. Zij probeerde de kerk een middenweg te maken tussen het protestantisme van het vasteland en het katholicisme. Voor het oude katholicisme en de kerk van Rome en de paus was geen plek meer in Engeland. Iedereen die een publieke functie uit wilde voeren moest trouw zweren aan de Queen en de Church of England. Hierdoor was veel onvrede onder de katholieken die in Engeland woonden en zij zagen liever een katholieke vorst op de troon. Elizabeth stierf kinderloos. Haar rechtmatige erfgenaam, Mary, Queen of Scots, had ze zelf al laten executeren. Mary’s zoon James Stuart was al koning van Schotland, King James IV of Scotland. Hij zou ook aanspraak kunnen maken op de Engelse troon na de dood van Elizabeth. In 1603 overleed Elizabeth en eindigde het Tudor tijdperk. James volgde haar op, hij werd King James I of Engeland. Engeland en Schotland hadden vanaf dat moment hetzelfde staatshoofd (Union of the Crowns). Hij was de eerste Stuart koning. De katholieken waren niet erg bij met dit besluit. Zij hadden liever de katholieke dochter van de Spaanse koning of de katholieke nicht van Elizabeth, Arbella, op de Engelse troon gezien. Toch kozen de katholieken ervoor om hun steun te betuigen aan de nieuwe koning na zijn kroning omdat ze in hem een weg zagen om het katholicisme toch weer meer voet aan de grond te laten krijgen in Engeland.

James was wars van religieuze conflicten. Hij stelde een wapenstilstand voor aan Spanje met wie Engeland al jaren in conflict was. Hij beloofde katholieken niet te vervolgen zolang ze geen bedreiging voor de troon en de rust in het land waren. Toch bleef James de katholieken als een risico zien, mede door diverse aanslagen op staatshoofden die gepleegd waren in onder meer Frankrijk. In 1604 besloot hij alle katholieke en jezuïtische priesters het land uit te zetten en het openlijk belijden van het katholieke geloof te verbieden. Hij liet bevriende en vertrouwde edelen uit Schotland overkomen en gaf hen hoge functies aan het hof. Dit viel niet in goede aarde bij de Engelse adel. Het niet bijwonen van kerkdiensten van de Church of England werd weer beboet. In zijn eerste speech in het parlement gaf hij aan de vrede te willen bewaren en geen religieuze vervolgingen te willen, maar het werd ook duidelijk dat hij alleen de Church of England als staatsgodsdienst zag. Ook maakte hij duidelijk dat de katholieken hooguit getolereerd werden en ze niet moesten denken dat ze hun geloof konden uitbreiden. Niet veel later werd het zijn van katholiek strafbaar en genoeg om vervolgd te worden. Dit was aanleiding voor een groep katholieken om nu in actie te komen en te proberen James te vermoorden en de weg vrij te maken voor een katholieke koning.

Wat gebeurde er op 4 en 5 november?
Op 5 november stond de opening van het parlementair jaar gepland en James zou her parlement toespreken. De opening was al meermaals uitgesteld vanwege uitbraken van de pest. Een groep katholieke mannen had het plan opgevat om de ruimtes onder het parlement vol te pakken met buskruit en dit tot ontploffing te brengen op het moment dat James met zijn speech bezig was. Op deze manier troffen ze niet alleen James, maar de hele Engelse regering. Als James dood was zouden zij er voor zorgen dat zijn dochter, Elizabeth, op de troon zou komen als katholiek koningin. De heren die dit complot voorbereiden benaderden Guy Fawkes, die in oorlogen voor Spanje ervaring had opgedaan met het werken met buskruit.
Het plan om alles en iedereen in het parlement op te blazen had wel een nadeel, ook de paar katholieken of steunbetuigers van katholieken zouden opgeblazen worden. Een paar dagen voor de beruchte 5 november kreeg Baron Monteagle een brief die hem waarschuwde niet naar de opening van het parlement te gaan. Toen de koning deze brief onder ogen kreeg werd het hele parlementsgebouw meermaals doorzocht. Op 4 november, laat in de avond, werd Guy Fawkes in de ruimtes onder het parlement ontdekt. Hij had 36 vaten buskruit verstopt. Hij werd gearresteerd en meegenomen en het hele plan om de koning uit de weg te ruimen liep uit op een mislukking. De lantaarn die hij bij zich had is tot op de dag van vandaag te zien in het Ashmolean Museum in Oxford.

Al snel werd ook duidelijk wie de andere leden van het complot waren en ook zij werden opgepakt. Fawkes werd gemarteld om hem te laten bekennen. Fawkes bekende twee dagen later. Alle betrokkenen werden aangeklaagd voor high treason, hoogverraad en kregen de straf die daar standaard op stond, hanged, drawn and quartered (ophanging, levend van de galg gehaald, ontdaan van geslachtsdelen en ingewanden en daarna uit elkaar getrokken in vier delen). Guy Fawkes kreeg het voor elkaar om van de galg te springen en zo zijn nek te breken waardoor hij direct dood was en de rest van de gruwelijkheden ontliep.

Wat er daarna gebeurde
Ondanks dat in de jaren vlak na het Gunpowder Plot de katholieken het zwaar hadden in Engeland heeft James nooit echt ingezet op actieve vervolging van katholieken. 5 November werd uitgeroepen tot een dag om dankbaar te zijn dat de koning het complot overleefd had. 5 November werd een officiële feestdag. In de latere jaren was het een dag waarop de protestanten, met name de puriteinen, het volk waarschuwden voor de ‘papists’, de katholieken. Er vond geweld plaats tegen katholieken en de mensen verbranden poppen die de paus moesten verbeelden. De dag werd nog meer beladen toen in 1688 de Nederlandse koning Willem III op 5 november met zijn vloot landde in Brixham om de opstand tegen de religieus tolerante koning James II die in de ogen van velen te grote katholieke sympathieën had te leidden. James II was de kleinzoon van James I. De protestante elite van Engeland vond dat zijn focus te veel lag op het katholieke Frankrijk en dat hij te tolerant was voor de katholieken in eigen land, ondanks het feit dat deze katholieken zijn grootvader hebben willen vermoorden. Zijn dochter Mary was overtuigd protestant en getrouwd met de Nederlandse koning. Tijdens wat de ‘Glorious Revolution’ van 1688 genoemd wordt kwam zij samen met haar man Willem III (William) op de Engelse troon. Haar vader verdween uit het land als banneling. William maakte van 5 november een dag van dankbaarheid dat het protestantisme nu echt Engeland had bereikt. James II heeft nog 1 keer een poging gedaan om de troon terug te krijgen in 1689/90 maar is verslagen tijdens de Battle of the Boyne. De herdenking hiervan zorgt tot op de dag van vandaag voor spanningen in Noord Ierland tijdens de ‘Oranjemarsen’ die de overwinning van William en de protestanten vieren. James II vluchtte naar Frankrijk, maar bleef aanspraak maken op de troon. Dit was het begin van de ‘Jacobite Movement’ die vooral in Schotland heeft gezorgd voor diverse opstanden en pogingen de Stuarts weer op de troon te krijgen. James II was de grootvader van ‘Bonnie Prince Charlie’, die een laatste ultieme poging heeft gedaan de troon van Schotland (en bij voorkeur ook Engeland) terug te winnen voor de katholieke Stuarts maar werd verslagen bij Culloden in 1746.

Het geweld tegen katholieken op deze dag groeide steeds groter en de festiviteiten gingen meer en meer gepaard met geweldadigheden tot in 1859 een wet aangenomen werd. Door deze wet die geweld tegen katholieken op deze dag verbood keerde de rust op 5 november terug en groeide het uit tot de feestdag die tegenwoordig gevierd wordt. Op 5 november heeft iedere stad en ieder dorp een eigen ‘bonfire’, een groot vuur. Poppen worden nog steeds hier en daar verbrand, maar tegenwoordig stellen ze Guy Fawkes voor of soms zelfs beroemdheden die op een wat minder leuke of controversiële manier in het nieuws zijn geweest. Het gebruik van een Guy Fawkes masker is sinds lange tijd populair op 5 november. In de film V for Vendetta wordt een Guy Fawkes masker gebruikt dat later erg populair is geworden om te dragen bij protesten, mede door de hack-activisten groep Anonymous, die het masker uit de film dragen bij hun protesten en in filmpjes.

Ook grote vuurwerkshows worden overal in het land gegeven. Tot op de dag van vandaag zijn er nog katholieke groeperingen die hun vraagtekens hebben bij de festiviteiten van 5 november en de lading er van. Wat zo nu en dan voor de nodige discussie zorgt is de manier waarop Bonfire Night in het Zuid-Engelse Lewes gevierd wordt. Daar hebben ze niet alleen het grootste bonfire van Sussex, maar worden ook brandende kruizen door de straten gedragen die symbool staan voor de martelaren uit de stad die verbrand zijn onder het bewind van Bloody Mary. Verschillende groepen maken poppen (effigies) die niet alleen Guy Fawkes voorstellen, maar ook Paus Paulus V, paus in de tijd van Guy Fawkes, en verschillende politieke figuren en beroemdheden. Onder meer Sepp Blatter en David Cameron hebben de twijfelachtige eer om verbrand te zijn als pop in Lewes op 5 november. Maar voor veel mensen is Bonfire Night tegenwoordig een genieten van vuurwerk en bonfire zonder enige religieuze lading. Op Bonfire Night eet men traditioneel Bonfire Toffee, toffee gemaakt van black treacle, hele sterke stroop. .

Er bestaan een hoop liedjes en gedichten die de mensen zongen op 5 november, maar dit is de meest bekende.

Remember, remember the fifth of November,
Gunpowder treason and plot.
We see no reason
Why gunpowder treason
Should ever be forgot!

Guy Fawkes, guy, t’was his intent
To blow up king and parliament.
Three score barrels were laid below
To prove old England’s overthrow.

By god’s mercy he was catch’d
With a darkened lantern and burning match.
So, holler boys, holler boys, Let the bells ring.
Holler boys, holler boys, God save the king.

And what shall we do with him?
Burn him!