Cairngorm Smoky Quartz

De nationale steen van Schotland is de rookkwarts. En niet een willekeurige rookkwarts, maar de in Schotland gevonden Cairngorm smoky quartz uit de Cairngorm Mountains.

De Cairngorm Mountains liggen in Cairngorms National Park, dit park bedekt een groot stuk Schotland in de driehoek tussen Dundee, Inverness en Aberdeen. Het is het grootste nationaal park van Groot Brittannië. In het gebied liggen twee grote rivieren, de Dee en de Spey. Aan de zuidelijke punt van de Cairngorms ligt Pitlochry en op het noordelijkste punt Grantown-on-Spey. Niet ver hier vandaan liggen bekende toeristische bestemmingen als Aviemore, Glenlivet en Carr Bridge. In het noorden van het gebergte liggen ook de skigebieden waar in de winter geskied kan worden. Aan de zuidkant ligt een iets kleine skigebied, Glenshee. Aan de westkant, bij Dalwhinnie en Laggan grenzen de Cairngorms bijna aan het Ben Nevis gebied, slecht gescheiden door Loch Laggan en Glen Roy. Midden in het gebied ligt de zomerresidentie van de koninklijke familie, Balmoral Castle. De naam Cairngorm is een verwarrende naam als je de Gaelic naam van het gebied, Am Monadh Ruadh er naast legt. An Càrn Gorm is Gaelic voor blauwe berg en is de naam van een bergtop bij Aviemore en werd de algemeen gebruikte naam voor het hele gebied. De naam die de Gaelic sprekende lokale bewoners van oudsher aan het gebied gaven is Am Monadh Ruarh, rode (roestkleurige) bergen.
Het gebergte is ruw en onherbergzaam, met een aantal van de hoogste bergen in Schotland. In delen heerst een toendraklimaat. Het gebergte bestaat veelal uit graniet en is geologisch gezien een graniet plateau. Ondanks dit onherbergzame karakter is het gebied rondom de bergen al lang bewoond, de oudste bewijzen van bewoning stammen uit ongeveer 3000 voor Christus.

Even terug naar de geologie. Zoals gezegd bestaat het grootste gedeelte van deze bergen uit graniet, een stollingsgesteente dat in de aardkorst ontstaat. De graniet van de Cairngorms wordt omgeven door Dalradian gesteente dat is ontstaan tijden de Caledonische orogenese. Lees meer hierover in het verhaal over de Lewisian Gneis. Door het botsen van de continenten vond in een deel van het oude gesteente metamorfose, omzetting naar een ander gesteente plaats, maar ook smolt een deel van het gesteente. Denk nu niet gelijk aan grote vuurspuwende vulkanen, die waren er in dit gebied in deze periode niet. Dit gesmolten gesteente koelde heel langzaam af zo’n 20-40 meter onder het aardoppervlak en werd als geheel omhoog geduwd door tektonische activiteit. Zo’n geheel van gesteente dat op deze manier ontstaan is wordt in geologische termen een intrusie of pluton genoemd naar Pluto, klassieke god van de onderwereld. Het graniet bevat naast veldspaat en kwarts relatief veel biotiet, een mica, en is niet in het hele gebied gelijk. Sommige delen hebben een wat grover graniet met grotere kristallen en een roze kleur, andere delen hebben een graniet wat veel fijner is en ook minder biotiet bevat. Voor Schotse begrippen is dit type graniet, ondanks een ouderdom van 404-427 miljoen jaar, een ‘New Granite’, dit in tegenstelling tot de hele oude granieten aan de westkust en op de Hebriden. In deze Cairngorm Granite bevinden zich veel bijzonder mooie mineralen in kleine en soms grotere holtes in het gesteente. De bekendste is de rookkwarts, de Cairngorm smoky quartz. Deze werd veel gevonden in de bergen en ook in grotere hoeveelheden. De naam Cairngorm kwam synoniem te staan voor een diepbruine, warme kleur. Niet alleen in kwarts, maar ook in spreektaal.

Rookkwarts is een type kwarts en de chemische formule is net als bij andere kwartsen SiO2. Het is de bruine variant van kwarts. De kleur kan variëren van heel lichtbruin-grijs tot bijna ondoorzichtig zwart. Hele donkere rookkwarts wordt ook wel Morion genoemd. Helemaal zuivere kwarts is kleurloos. In het geval van rookkwarts is het idee dat de kleur ontstaat doordat sporenelementen een plek hebben gevonden in het kristalrooster en of hier en daar een atoom van de kwarts zelf vervangen of in de tussenruimtes in het rooster zijn gekomen. (Volgens de wetenschap is de eerste, vervanging van een atoom, bij rookkwarts de meest waarschijnlijke). Onder invloed van natuurlijke straling verkleurt het mineraal daardoor. Rookkwarts komt op veel plekken in de wereld voor. In Europa zijn bekende vindplaatsen Duitsland, de Alpen, Engeland, Ierland en dus Schotland. Rookkwarts kan niet goed tegen zonlicht en onder invloed van hoge temperaturen verliest het kleur omdat het ‘defect’ in het kristalrooster, het omgewisselde atoom, dan hersteld wordt. Let goed op bij het kopen van donkere rookkwarts, er is veel behandelde kwarts op de markt wat geen natuurlijke rookkwarts is maar bijgekleurde of heel sterk verhitte (amethist)kwarts. Vooral de Chinese markt kent helaas veel namaak.

Het is niet makkelijk om historische bronnen te vinden over het gebruik van Cairngorm rookkwarts. Over rookkwarts in het algemeen schreven de Romeinen al. Ze gaven de steen mee aan soldaten om deze te beschermen in de strijd. Als de steen verkleurde betekende dit gevaar voor de drager er van. Ook wordt gezegd dat het de steen van de druïden was, maar daar is geen enkel historisch bewijs voor. Niet in de vorm van geschriften en niet in de vorm van archeologische vondsten. De eerste beschrijvingen van het gebruik van Cairngorm kwarts komen uit de 18e eeuw en beschrijven het gebruik van deze rookkwarts in gespen bij traditionele Highland kledij en in de messen, de sgian dubh, die de mannen bij zich droegen. Er zijn een aantal vondsten gedaan van broches met kwarts uit de Middeleeuwen, waaronder de ‘Brooche of Lorne’ die volgens de overlevering van Robert de Bruce zou zijn geweest, maar dat de stenen hierin Cairngorm kwarts zijn is niet zeker. Aangezien in de bergen ook topaas gevonden wordt is het in oude geschriften niet altijd even duidelijk wanneer geschreven wordt over ‘Cairngorm stones’ met een mooie bruin-gele kleur of dit de rookkwart is of toch de topaas.
De Victoriaanse tijd was voor de Cairngorm kwarts een hoogtepunt. De Victorianen waren gek op deze mooie steen. Avonturiers kwamen naar de bergen om zelf op zoek te gaan naar mooie stukken rookkwarts. De meeste bezoekers kwamen echter niet zo ver en de handel in juwelen met rookkwarts uit Schotland groeide enorm. Helaas is een aanzienlijk deel van de ‘authentiek Schotse’ rookkwart juwelen uit die tijd niet zo authentiek Schots als de kopers ervan dachten. Er werd ook toen al veel nagemaakt om aan de grote vraag te kunnen voldoen. Koningin Victoria was dol op Schotland en de Highlands en hield een dagboek bij tijdens haar verblijf in Schotland. Deze zijn inmiddels openbaar gemaakt en hierin is te lezen hoe ze tijdens een wandeling in de Cairngorms op een plek verschillende ‘cairngorms’ vindt en met haar gevolg verzameld heeft.

Naast rookkwarts komen uit de Cairngorms ook bijzonder mooie stukken topaas en beryl. De lijst van mineralen bevat onder meer ook fluoriet, epidoot, bariet, anataas, diverse veldspaten en granaat. Voor een volledige lijst verwijs in je door naar de website www.mindat.org.