Midzomer

In Engeland staat midzomer synoniem aan Stonehenge en de midzomer viering daar waar ieder jaar duizenden mensen op af komen. Op de ochtend van 21 juni komen ze bijeen om de zon op te zien komen net boven de zogenaamde ‘Heel Stone’. Stonehenge zou namelijk precies zo gebouwd zijn dat de zon op de langste dag precies het midden van de cirkel belicht als hij boven de Heel Stone opkomt en daarom is het idee dat de prehistorische mens al lang het belang kende van deze dag.

Maar klopt dit wel? De zon komt namelijk niet precies boven de Heel Stone op, maar iets er naast. En berekeningen vertellen ons dat sinds Stonehenge is gebouwd de positie van de aarde ten opzichte van de zon of de kanteling van de aarde niet dusdanig is veranderd dat dit daarmee te verklaren is. Recent archeologisch onderzoek heeft aangetoond dat hoogstwaarschijnlijk naast de Heel Stone nog een vergelijkbare steen heeft gestaan die samen waarschijnlijk een soort poort hebben kunnen vormen waar de zon met de midzomer zonsopkomst precies tussendoor kon schijnen. Aan de andere kant vertellen archeologische onderzoeken bij Durrington Walls, het dorpje dat vlak bij Stonehenge lag in de tijd dat de steencirkel in gebruik was, dat er voornamelijk in de winter veel activiteit was en niet in de zomer. Uit onderzoek van resten van dieren die er geslacht zijn is opgemaakt dat deze allemaal geslacht zouden zijn in december/januari en dat dit de tijd was van festiviteiten en uitgebreide feestmalen. Er is tot op heden geen bewijs voor grote activiteit in de zomer. Dit zou weer tegenspreken dat Stonehenge een belangrijke plek was om met midzomer samen te komen. Gezien de positie van de Heel Stone en zijn missende compagnon is toch wel het idee dat Stonehenge zo gebouwd is dat de uitlijning gelijk ligt met de zonsopkomst op 21 juni. Maar het is aan de andere kant ook zo uitgelijnd dat de zonsondergang van 21 december, de winterzonnewende, te zien was door de grootste trilithon (twee staande stenen met een liggende steen er bovenop), helaas staat deze niet meer overeind. Stonehenge is dus zo gebouwd dat zowel de zomer als de winterzonnewende meegenomen zijn in de ligging van de cirkel. Ook zijn er andere theorieën over de positie met betrekking tot de equinoxen en de stand van de maan gedurende het jaar. Als je meer wilt weten over Stonehenge of wilt weten hoe en
wanneer je Stonehenge kunt bezoeken, lees dan ook mijn blog daarover.

Midzomer was vroeger een belangrijk moment in het jaar voor mensen hier in Europa. In vrijwel ieder Europees land bestaan feesten, gebruiken en folklore rondom midzomer. Een andere naam voor midzomer is ook wel de zomerzonnewende. Rond 21 juni is het op ons noordelijk halfrond het langst licht van het hele jaar. Het woord zonnewende of solstice komt van het Latijnse solstitium, wat stilstand betekent. Bij de zomerzonnewende lijkt de zon vanaf de aarde gezien op het meest noordelijke punt te staan, recht boven de Kreeftskeerkring. Vanaf dat moment keert of wendt de zon optisch gezien en gaat weer zuidelijk reizen (niet werkelijk natuurlijk, maar vanaf ons aardse oogpunt) en worden de dagen weer korter en de nachten langer op het noordelijk halfrond.
Druïden noemen midzomer Alban Hefin en in het moderne paganisme kom je ook de benaming Litha veel tegen. De naam litha komt van de namen die de Angelsaksische monnik Bede beschreef voor de maanden juni en juli. Juni was ‘se Ærra Liþa’, de vroege litha maand of voor litha, en juli was ‘se Æfterra Liþa’, de late litha maand of na litha. Onze naam juni komt van de Romeinse godin Juno.

Wanneer we duiken in de heidense feesten rondom midzomer is het lastig om daadwerkelijke bronnen te vinden die ons vertellen hoe de mensen vroeger, in de pre-Christelijke tijd, midzomer vierden. We weten wel dat midzomerfeesten al eeuwenlang belangrijk zijn en gevierd worden. Vooral uit Scandinavië is toch vrij veel bekend over hoe bijvoorbeeld de Vikingen midzomer zagen en vierden. Ook zijn er geschriften van kerken en stadsbesturen die midzomerfeesten wegzetten als ‘heidense feesten’ en ze daarom her en der verboden hebben in het verleden. Maar de meeste gebruiken rondom midzomer zijn hoogstwaarschijnlijk gekerstend en worden gekoppeld aan Johannes de Doper. Iedere heilige heeft zijn of haar eigen naam-of feestdag en die van Johannes de Doper valt op 24 juni, St Jansdag. In veel landen in Europa worden midzomerfeesten daarom ook niet op 21 juni, maar op 24 juni gevierd. Als we kijken naar de Christelijke symboliek die hier achter zit, dan zien we daar met een beetje goed kijken een hoop natuursymboliek in terug waarvan het heel goed mogelijk is dat deze uit een vroegere tijd dan het Christendom stamt. De belangrijkste figuur in het Nieuwe Testament is Jezus. Jezus staat symbool voor het licht dat terugkeert naar de aarde en de mensen. Jezus zou zijn geboren, volgens de Bijbel, op 25 december, dicht bij het feest dat heidenen Joel, Yule of midwinter noemen. Feest van de terugkeer van het licht. Maar om licht te kunnen laten terugkeren moet het natuurlijk eerst donker worden. Johannes de Doper is volgens de Bijbel een half jaar voor Jezus geboren, op 24 juni. In de Bijbel staat geschreven dat hij heeft gezegd dat hij, Johannes, niet de Messias was en dat hij kleiner zou moeten worden zodat Jezus groter kan worden. Op deze manier werd Johannes de Doper de tegenhanger in het Christelijke jaar van Jezus. Waar Jezus geboorte plaatsvond rond midwinter en de ontvangenis van Maria volgens de Bijbel rond de lente equinox op 25 maart werd Johannes geboren rond midzomer en vond zijn verwekking plaats rond de herfstequinox op 24 september. Op deze manier zijn Jezus en Johannes de perfecte tegenhangers in het zonnejaar en staan beide symbool voor het komen en gaan van het licht. Hierin zien we een zelfde symboliek als we in veel paganistische verhalen en mythologieën zien waarin anderen de plek van deze twee mannen innemen en het licht en de duisternis, de zomer en de winter vertegenwoordigen. Aangezien tegenwoordig algemeen aanvaard is dat Jezus niet in december is geboren, zouden we kunnen denken dat deze symboliek terug te voeren is op een oudere symboliek die een Christelijke betekenis moest krijgen. De heidense symboliek van zomer en winter die elkaar ieder jaar weer verslaan en opvolgen. Koning Eik en Koning Hulst, de onderwereld en de wereld van de levenden, donker en licht, koud en warm, dood en leven, etc.

Zoals gezegd is midzomer in veel landen binnen en buiten Europa een belangrijke dag. In Europa wordt vooral in Scandinavië en de Baltische staten midzomer uitgebreid gevierd. In de meeste landen in Europa vinden deze feesten dus niet plaats op 21 juni, de officiële zonnewendedag, maar op de 24^e, de dag van Johannes de Doper. Veel van de gebruiken rondom midzomer hebben echter hun wortels in de oudere, heidense, geschiedenis van Europa. Een wijdverbreid gebruik in Europa en in Groot-Brittannië is het branden van midzomer vuren. In bijna alle landen waar midzomer gevierd werd of wordt is het aansteken van grote vuren, vaak op heuvels, een belangrijke manier om midzomer te vieren. Rondom deze vuren wordt gedanst, gegeten en gezongen. In zijn boek ‘Deutsche Mythologie’ beschrijft Jacob Grimm het gebruik om een wagenwiel in brand te zetten en deze van een heuvel te laten rollen. Dit gebruik is in sommige gebieden ook bekend van Ostara. In Dartmoor is dit gebruik ook bekend van midzomer, doel is om het wiel van de heuvel af in de rivier te laten rollen. Lukt dat, dan brengt dat geluk. Tijdens de reformatie zo net na de middeleeuwen stierven in veel gebieden de midzomervuur gebruiken uit. Het leidde tot confrontaties tussen protestanten en mensen die de gebruiken in ere wilden houden, dus werden ze in veel steden verboden, Later, in de 18^e en 19^e eeuw leefden de midzomervuren weer op en werden in veel steden in hete Groot-Brittannië weer ieder jaar gevierd. Eind 19^e en begin 20^e eeuw kwam hier een einde aan, mede omdat het te veel risico gaf op brand. Tegenwoordig zijn er wel weel plaatsen waar tijdens midzomer vuren aangestoken worden. Het bekendste is het Golowan Festival in Cornwall. Dit is gebaseerd op de oude traditie van midzomervuren en processies. Het wordt gevierd over een aantal dagen, met als hoogtepunt Mazey Day. Dan is er een optocht met onder meer traditionele ‘serpent’s dances’, een dans waarbij mensen in een lange slinger dansen en onder door armen gevormde ‘poorten’ dansen. Zo lijkt het alsof de mensen als een slang door de straten slingeren. Een andere heilige die naast Johannes de Doper (St John) een rol speelt tijdens dit feest is St Petrus (St Peter). Hij is de beschermheilige van de vissers en zijn naamdag is op 29 juni, tegelijk met die van St Paulus (St Paul). De meeste dorpen in Cornwall zijn vissersdorpen, dus het is niet zo vreemd dat zij tijdens deze dagen ook hun beschermheilige eren.

Midzomer was ook de dag waarop veel kruiden op hun hoogtepunt waren waar het gaat om magie en geneeskracht, aldus de folklore uit onder meer Engeland, Duitsland, Denemarken en Zweden. Traditioneel gezien is dit dan ook de dag waarop veel kruiden geplukt moesten worden om ze de rest van het jaar te kunnen gebruiken in magische, beschermende en geneeskrachtige middelen. Vooral St Janskruid (St Jan is St Johannes), duizendblad en bijvoet waren bijzonder magische kruiden voor midzomer. St Janskruid (Hypericum perforatum) bloeit meestal net rond midzomer en werd traditioneel op 24 juni geplukt en ter bescherming boven deuren van huizen en stallen gehangen ter bescherming. Iedereen die met kruiden werkt weet dat als je de bloemen in olie zet, deze olie helemaal rood kleurt. Dit zou de kleur zijn van het bloed van Johannes de Doper na zijn onthoofding. De middeleeuwse Orde van de Hospitaalridders (Johannieter Orde, genoemd naar…. juist), gebruikten deze St Jansolie om wonden te genezen van mensen die op kruistocht gewond waren geraakt. Duizendblad (Achillea millefolium) werd met midzomer gebrand om kwade magie af te weren. Johannes de Doper zou een riem van bijvoet (Artemisia vulgaris) hebben gedragen in de woestijn om hem te behoeden voor uitputting. Geplukt op de dag van St Johannes zou bijvoet beschermen tegen allerlei kwaad en zwarte magie. Een kroon gemaakt van bijvoet beschermde de drager tegen bezetenheid door het kwaad. De oude benaming St Janskruiden duidt niet alleen op het kruid Hypericum perforatum wat we tegenwoordig St Janskruid noemen, maar op meerdere kruiden die rondom midzomer bloeiden. Alle bloeiende kruiden en bloemen werden gebruikt in bossen bloemen, kransen, hoofdtooien en andere versierselen bij de midzomerfeesten. Aan al deze St Janskruiden werd een erg sterke en soms magische werking toegeschreven. Tijdens de Tudor periode was het in Engeland gebruikelijk tijdens midzomer om deuren en doorgangen te versieren met berkentakken en venkel.

Well dressing, oftewel het versieren van heilige bronnen, is ook een bekend midzomergebruik. De gekerstende verklaring voor dit gebruik is dat het herinnert aan hoe Johannes mensen (waaronder Jezus) doopte in de rivier de Jordaan, maar het gebruik van het eren en versieren van bronnen is ouder dan dit en had een belangrijke plek in verschillende natuurreligies. De nacht voor midzomer is een magische nacht. Shakespeare vond hierin inspiratie voor zijn magische ‘A Midsummer Night’s Dream’, maar ook in andere verhalen vinden we dit terug. Het zou de meest romantische nacht van het jaar zijn, en Oberon, de feeën koning, geeft in ‘A Midsummer’s Night’s Dream’ een recept voor een magische liefdesdrank. Smeer dit in slaap op iemands oogleden en de dragen zal na het openen van de ogen stapelverliefd worden op het eerste wezen dat hij of zij ziet.

‘Yet mark’d I where the bolt of Cupid fell:
It fell upon a little western flower,
Before milk-white, now purple with love’s wound,
And maidens call it love-in-idleness.
Fetch me that flower; the herb I shew’d thee once:
The juice of it on sleeping eye-lids laid
Will make or man or woman madly dote
Upon the next live creature that it sees.;’

Als je in een steencirkel gaat zitten deze nacht heb je kans om een ‘fae’ te zien als je de Ieren mag geloven. Pas wel op dat je niet meegenomen wordt naar het feeënrijk, want daar weer uit komen is moeilijk. Een goede bescherming is om je jas binnenstebuiten te dragen, dat brengt de feeën in verwarring. En als je meegenomen wordt, eet en drink dan niets in het rijk van de feeën, want als je dat doet blijf je voor eeuwig daar. Op de Shetland eilanden loop je nog een extra risico, daar zijn juist rond midzomer de selkies bezig met mensen in het water lokken. Dit komt overeen met folklore in IJsland, waar men zegt dat je rond midzomer met dieren, en vooral met paarden en zeehonden, kunt praten. Je wassen met de dauw van de ochtend van midzomer of er zelfs doorheen rollen is ook in veel Noord-Europese landen een bekend gebruik. Hier in Nederland kennen we natuurlijk allemaal het ‘dauwtrappen’ met Hemelvaart, wat ook teruggaat op de oude folklore rondom ochtenddauw en de werking daarvan.