Het mag in geen enkel stereotype plaatje van heks of waarzegger ontbreken… de kristallen bol. Bekend als attribuut waarmee in de toekomst gekeken zou kunnen worden. Maar waar komt dit geloof vandaan?
Al eerder schreef ik een blog over de rol die het mineraal kwarts of bergkristal speelde in de geschiedenis van de Britse eilanden. Dat dit mineraal door mensen in het verleden als speciaal en soms magisch gezien werd is wel duidelijk. In dit blog wil ik specifiek ingaan op kwarts geslepen als ronde bol, de kristallen bol van magiërs en zieners.
Allereerst nog even kort de technische kant in het kort (voor de lange versie lees je mijn kwarts blog dat ik eerder noemde). Kwarts is SiO2 in scheikundetaal. Hardheid 7 op de schaal van Mohs, dat is vrij hard vergeleken bij een hoop anderen mineralen. Een kristallen bol is niet hetzelfde als een glazen bol, alhoewel veel van de bollen die tegenwoordig als ‘kristallen’ bol te koop zijn gewoon van glas zijn. Ja, glas mag soms kristal heten, maar alleen als het een vastgesteld percentage lood bevat. Dan is het kristalglas. Je weet wel, dat zijn die champagne glazen die zo mooi klinken als je een toast uitbrengt of die Swarovski glinsterbeeldjes. Helaas zijn de meeste glazen bollen gewoon glazen bollen, niks kristalglas en al helemaal geen kristal in de zin van natuurlijk kwarts. Hoe zie je het verschil? Een bol van natuurlijk kwarts is zelden helemaal helder. Ze zijn er wel, maar niet voor de portemonnee van de gemiddelde mens. Dus als je een helemaal heldere bol ziet is het in 99,99% van de gevallen gewoon glas. Bollen van natuurlijke kwarts, bergkristal, zijn niet perfect helder en hebben ‘onvolkomenheden’ in de zin van inwendige barstjes, troebele delen, regenboogjes, etc.
Hieronder een voorbeeld van een glazen bol naast een kristallen bol.
Als we gaan zoeken naar kristallen bollen in de geschiedenis moeten we ver terug. De oudst bekende bollen van kwarts in Europa zijn gevonden in graven uit de ijzertijd. Als je bedenkt aan hoe hard het mineraal is en dus hoe relatief moeilijk te bewerken is het best verwonderlijk dat men toen al mooie ronde bollen kon maken uit kwarts. In Denemarken werd in 1820 bij Årslev op het eiland Funen een ijzertijd graf ontdekt uit de 4e eeuw N. Chr (In Noord Europa liep de ijzertijd langer door dan in ons land waar het eindigde met de komst van de Romeinen). In dit graf van een welgestelde vrouw vond men een bal van bergkristal met een bijzondere inscriptie, ‘ablanaqanalba’ in Griekse letters, een palindroom. Dit soort woorden dat van voor naar achter en andersom hetzelfde lazen hadden een magische betekenis. Palindroomwoorden en spreuken met ablana zijn bekend van meerdere inscripties en vondsten van amuletten, vooral van het gebied rond de Middellandse Zee. Het is waarschijnlijk als woord afkomstig uit het vroege gnosticisme.
Plinius de Oudere, bekend Romeins naturalist, schreef al in de 1e eeuw van onze jaartelling over toekomstvoorspellers die een kristallen bol, crystallum orbis, gebruikten om in de toekomst te kunnen kijken. Waarzeggen op deze manier werd een populair iets bij de Romeinen. Na de val van het Romeinse Rijk kreeg de kerk meer invloed en werd het kijken in de kristallen bol gezien als heidens en werd het verboden.
Angelsaksen en Merovingers
In het graf van de 5e eeuwse Salisch-Frankische koning Childerik in Doornik, vader van Clovis I, is een kwartsbol gevonden die waarschijnlijk in zilver gezet is geweest. Het vermoeden bestaat dat zijn vrouw in ditzelfde graf heeft gelegen. Kristallen bollen worden eigenlijk alleen maar in de graven van vrouwen gevonden en werd gezien als vrouwelijk attribuut. Ook in een graf dat gevonden is in de Dom van Keulen is een kristallen bol gevonden. Dit graf zou mogelijk van de Merovingische koningin Wisigard zijn, maar sluitend bewijs hiervoor is er niet. Feit is wel dat het een Merovingisch/Frankisch graf is van een zeer welgestelde vrouw.
In meerdere Anglo-Saksische graven in Engeland zijn kleine kwartsbollen gevonden die gezet waren in een zilveren houder. Eén van de bekendste daarvan komt uit Dover en is gevonden in een 6e of 7e eeuws graf van een jonge Angelsaksische vrouw. Kijkend naar de verspreiding van de vondsten van kristallen bollen in Angelsaksische graven in Engeland zien we dat het overgrote deel is gevonden in het noorden van Kent en dat er een paar vondsten in het binnenland zijn gedaan. De ballen zijn allemaal in graven van rijkere vrouwen gevonden (afgelezen aan de grafgiften) en zijn merendeels gevonden bij of tussen de botten van de benen, wat er op zou duiden dat de bal gedragen werd aan een riem of gordel om het middel. In één graf in Mill Hill (bij Deal, Kent) ging het niet om een bal van bergkristal, maar van rookkwarts. Waar deze bollen, die ook op het vaste land van West-Europa gevonden zijn, voor dienden is niet zeker te zeggen. Van de Romeinen weten we zoals gezegd dat ze kristallen bollen gebruikten voor divinatie. Diezelfde Romeinen, in de persoon van Plinius, schreven ook over de Druïden in Gallië en Brittannië die kristallen bollen gebruikten om te schouwen. Ook weten we dat men bergkristal als bijzondere steen zag die altijd koel was en helderheid gaf. Dit bij elkaar en later gebruik van de bol als middel om genezend water te maken maakt dat het goed mogelijk is dat het een magische of genezende functie had. Het gaat in alle gevallen om relatief kleine bollen van 2 centimeter tot maximaal 5 centimeter doorsnede die gevat zijn of waren in een zilveren of bronzen zetting en aan een koord of ketting meegedragen konden worden.
Schotland
Van Zuid-Engeland gaan we naar Schotland. Hier is de kristallen bol ook erg belangrijk, maar is het gebruik ervan beter gedocumenteerd en zijn meer legendes overgeleverd betreffende deze stenen. In Schotland zijn verschillende bollen van bergkristal bewaard gebleven binnen belangrijke families. Ook deze zijn meest gevat in een zilveren zetting. De bollen zijn vaak al eeuwen in bezit van clans die aan de bol allerlei wonderen en werkingen toekennen. De bollen hebben daar vaak ook namen gekregen. Clan Campbell bezit waarschijnlijk wel de meeste van deze kwarts bollen. Een deel gevat in de zilveren zetting die we ook bij de Angelsaksische bollen zagen, maar ook een aantal verwerkt in juwelen.
De Breadalbane stone of Glenorchy charmstone is een bergkristal die wat ovaal geslepen is en gezet is in een zilveren vatting met rood koraal. Het zou als beschermend amulet zijn meegebracht door de eerste laird van de Campbells van Glenorchy uit de kruistocht waar het hem beschermd had in een veldslag tegen de Turken. Het zou oorspronkelijk 6e of 7e eeuws zijn en mogelijk afkomstig zijn uit China. Deze bal werd door de familie als beschermend amulet bewaard en zou ook bij ziekte uitkomst bieden. Als de bal in een glas water gedoopt werd, zorgde het drinken van dit water ervoor dat je beschermd was. Helaas werkte het niet altijd. Een jonge soldaat die naar het front moest in de Eerste Wereldoorlog kreeg van Lord Breadalbane een glas beschermend water, maar het mocht niet baten. De man kwam niet meer thuis.
De Campbells of Glenlyon zouden de eigenaar zijn geweest van de Clach-Buadha (Stone of Victory), die later door de Breadalbanes van ze werd afgenomen. Robert of Glenlyon was de officier die in commando was van de Campbells bij het Massacre of Glencoe. Volgens zijn vrouw was het ongeluk van de familie te wijten aan dat de steen niet meer in hun bezit was.
Verschillende kleine kristallen bollen zijn in broches gezet zodat ze als juweel gedragen konden worden. Voorbeelden zijn de Lochbuie brooch, de Brooch of Lorn, de Ugadale (Lossit) brooch en de Ballochyle brooch. Deze broches zijn allemaal gemaakt in de 16e-18e eeuw, maar de gebruikte kwartsbollen zijn waarschijnlijk ouder. Ze zijn allemaal omschreven door de eigenaren of latere eigenaren als talisman of amulet. De Brooch of Lorn (Braiste Lathuma) zou volgens de overlevering van Robert the Bruce zijn geweest. Het is van hem afgenomen na de Battle of Dalrigh in 1306. Het huidige metaalwerk van de broche is van later datum, maar het is niet ondenkbaar dat de kwarts bol in de broche ooit in een mogelijke andere setting van The Bruce is geweest.
Clan Robertson (Clan Donnachaidh) bezit de Clach na Bratach. Toen de mannen van de clan op weg was naar de Battle of Bannockburn en de clan-standaard even in de grond was gezet werd deze kristallen bol gevonden op het moment dat de standaard weer uit de grond werd getrokken. De bol werd meegenomen naar het slagveld en bracht geluk. Sindsdien heeft iedere clanchief van de Robertsons deze bergkristallen bol meegenomen in iedere veldslag waaraan deel genomen werd. De naam van de bol betekent ook ‘Stone of the Standard’. In het begin werd de steen gewoon meegenomen in de strijd, maar later werd de bol bovenop de standaard gemonteerd. Ook deze steen zou water een genezende kracht geven als de chief de steen drie keer met de hand in water doopte. Het gebruik van in de toekomst kijken zien we hier ook terug. Deze kristallen bol voorspelde de zeges of verliezen van de clan in een strijd. Voorafgaand aan de Battle of Sheriffmuir in de Jacobite Rising van 1715, probeerde de clanchief ook de steen te ‘lezen’. Tot zijn grote schrik had de steen een barst die er tot dan toe niet inzat. Een duidelijke boodschap, want de slag werd verloren. Wanneer de steen ondoorzichtiger en troebeler wordt, is dat het voorteken dat de chief van de clan gaat sterven.
De Clach Dearg, de Stone of Ardvoirlich, was ook een kristallen bol die genezende krachten zou bezitten wanneer deze in water gedoopt werd. Het water moest door de vrager zelf uit de put gehaald worden en als het naar huis vervoerd werd mocht het geen ander huis onderweg binnengaan, want dan zou het water de genezende kracht verliezen. Over de herkomst van Clach Dearg is onduidelijkheid. Sommige mensen menen dat de bol afkomstig is uit het Midden Oosten, anderen zeggen dat de steen ooit van druïden is geweest.
De Keppoch charm stone was in bezit van de MacDonnells of Keppoch. Dit zou een ovalen bergkristal zijn gezet in een zilveren vogelklauw. Ook deze bol moest in water gedoopt worden, maar hierbij moest een gebed op worden gezegd waar onder meer St Bridget in genoemd werd. Bij Keppoch ligt een bron die is gewijd aan de heilige Bridget en water uit deze bron moest gebruikt worden om te zegenen door de bol.
Naast kristallen bollen werden veel meer stenen waaraan beschermende krachten werden toegeschreven door vooral Highlanders meegedragen in veldslagen. Buiten de hooglanden werden kristallen bollen nagenoeg niet gebruikt. De Gaelic benaming die in de Highlands gegeven werd aan kristallen bollen en een aantal andere beschermende stenen is leigheagan of leug.
De belangrijkste kristallen bol van Schotland bevindt zich in de scepter die deel uitmaakt van de kroonjuwelen van Schotland. Het verhaal gaat dat deze kristallen bol ooit van een druïde zou zijn geweest. Maar de scepter zelf was een geschenk van de paus aan de koning van Schotland, dus een herkomst van de bol vanuit het Midden Oosten of nog verder in Azië is meer waarschijnlijk.
Waar de kristallen bollen in de UK allemaal vandaan komen is sowieso een vraag waar nog geen antwoord op is. Van een paar weten we dat ze vanuit het Midden Oosten zijn meegebracht uit de kruistochten en dus zeer waarschijnlijk een Aziatische oorsprong hebben. Maar van de oudere bollen uit Angelsaksische graven is onduidelijk waar ze vandaan zijn gekomen. Engeland zelf heeft geen plekken waar kwarts gevonden wordt wat kwalitatief goed en groot genoeg is om deze bollen te maken. Schotland heeft wel een paar plekken waar het vandaan kan komen, en het Europese vasteland ook. Maar het is ook niet ondenkbaar dat de herkomst toch verder weg ligt, richting Azië.
Alchemisten
Terug naar Engeland, naar het hof van koningin Elizabeth I, eind 16e eeuw. Elizabeth was op zoek naar een manier om lang, liefst eeuwig, te kunnen leven en regeren. Daarom had ze verschillende alchemisten in dienst die voor haar het geheim van de Steen der Wijzen, en daarmee van het eeuwige leven, moesten ontrafelen. De bekendste alchemist in haar hofhouding was John Dee. Van hem weten we dat hij een kristallen bol had die hij veelvuldig raadpleegde. Deze bol was van een wat paarse kwarts en hij beweerde dat hij deze bol gekregen had van de aartsengel Uriël. Hij stond middels deze bol, volgens zijn eigen zeggen, in direct contact met de engelen die hem op allerlei vlak advies konden geven. Dee had bij het leren schouwen in de bol veel gehad aan zijn collega alchemist Edward Kelley, die hier erg goed in was en hem veel over de techniek en de geheimen van de bol geleerd heeft. In de beginjaren gebruikte hij Kelley als medium om middels de kristallen bol met de engelen te communiceren, maar later ontwikkelde hij zelf ook deze vaardigheid. Hij beweerde op deze manier in een speciale (Enochische) engelen taal een compleet boek door te hebben gekregen. Dee en Kelley schreven samen een, heel iets van elkaar verschillend, Enochisch alfabet op dat zou zijn gebaseerd op de taal van de engelen. Zowel Dee als Kelley waren niet alleen in dienst van Elizabeth I. Ook de Habsburgse Rudolf II, keizer van het Heilig Roomse Rijk, was geïnteresseerd in magie en occultisme en was net als Elizabeth opzoek naar het geheim van de Steen der Wijzen. Hij betaalde Dee en Kelley om naar Praag te komen en daar te zoeken naar de Steen der Wijzen.
Na Dee’s dood ging zijn kristallen bol naar zijn zoon, die hem op zijn beurt weer aan Nicholas Culpeper gaf, bekend vanwege zijn werk omtrent de werkingen van planten en kruiden. Culpeper heeft ook geprobeerd de kunst van het schouwen onder de knie te krijgen met de bol van Dee. Ook gebruikte hij de bol om zijn patienten te genezen. Op een dag, zo schreef hij in zijn dagboek, kwam er tot zijn grote schrik een demonische entiteit uit de bol die hem de stuipen op het lijf heeft gejaagd. Voor hem reden genoeg om de bol nooit meer aan te raken. De kristallen bol van John Dee bevindt zich tegenwoordig, samen met een aantal hele interessante andere voorwerpen van hem, waaronder een obsidiaan spiegel, in het British Museum in Londen.
Ook Leonardo da Vinci kon niet om de kristallen bol heen. In zijn schilderij ‘Salvator Mundi’ (De redder van de wereld) houdt Jezus in zijn linkerhand een kristallen bol vast. Dit is echter niet het enige ‘Salvator Mundi’ schilderij. Diverse meesters en leerlingen schilderden ook Jezus met bol als redder van de wereld. Wat is de betekenis van de bol in deze context? De kristallen bol staat in deze waarschijnlijk symbool voor de aarde, zon, sterren en planeten. Het destijds bekende heelal afgebeeld als een bol. Dit is geïnspireerd op het idee van Ptolemaeus dat de hemel een kristalheldere bol van ether was waar de aarde middenin zat. Op het schilderij houdt Jezus dus het heelal vast in de bol in zijn hand.
Heel wat kunstkenners en historici hebben zich over dit schilderij gebogen. De vraag is waarom Da Vinci, die veel studies heeft gemaakt van licht en lichtbreking, het beeld door de bol ‘gewoon’ heeft geschilderd en niet omgekeerd zoals het beeld dat je ziet als je door een lens of bol kijkt. Het zou enerzijds een religieuze betekenis kunnen hebben, dat Jezus zorgt dat de wereld blijft zoals hij is. Maar er zijn ook mensen die menen in hoe de handpalm is afgebeeld een soort dubbelbreking te zien en daarom menen dat de bol niet van bergkristal, maar van dubbelspaat, calciet, is. Niet iedereen is het er helemaal over eens dat dit schilderij door Leonardo da Vinci (alleen) is geschilderd, maar het is in 2011 toch aan hem toegeschreven naar veel onderzoek. In 2017 is het verkocht voor 450 miljoen dollar en is daarmee het duurste schilderij dat tot dan toe is verkocht.
Moderne tijd
In de Victoriaanse tijd was een een grote interesse in alles wat te maken had met magie en occulte zaken. Het schouwen in de kristallen bol werd een populair tijdverdrijf onder de welgesteldere mensen. In onze tijd is de bol vooral bekend als object waarmee heksen, zigeuners en waarzeggers in de toekomst kunnen kijken.
Mocht je zelf op zoek willen gaan naar een kristallen bol, bedenk dan eerst of je eentje wilt van echt bergkristal of van glas. Volledig heldere bollen van bergkristal zijn erg zeldzaam en duur, vooral als ze groter zijn dan een paar centimeter. Even ter vergelijk, de grootste heldere (zgn ‘flawless’) bol van bergkristal is 37 centimeter en 48,5 kilo. Deze ligt in het National Museum of Natural History in Washington DC. Deze is onbetaalbaar natuurlijk. Maar ook een volledig heldere bol van een centimeter of 10 zou al een klein kapitaal kosten. Zoals ik al eerder aangaf, de bollen die te koop zijn als helemaal heldere bollen zijn van glas. Bergkristallen bollen zullen natuurlijke onvolkomenheden vertonen, maar dat maakt ze juist ook te herkennen als echt. Pas wel op, een bol werkt als een lens. Zet een glazen of kristallen bol daarom NOOIT!!! direct in de zon, want je krijgt brandplekken op je meubels en het kan zelfs brand veroorzaken.
Voor de afbeeldingen heb ik geprobeerd de belanghebbenden te noemen. Alle afbeeldingen van objecten uit het British Museum London vallen onder de Wikimedia Commons en mogen in deze context vrij gebruikt worden ovv ©Trustees of the British Museum. Dank daarvoor.
Voor de foto’s van de glazen bol dank ik Jessica Steensma voor het gebruik mogen maken van haar glazen bol
Mochten de verdere copyrightverwijzingen onjuist zijn, neem dan contact met me op via het contactformulier.
Puffins and Pies 