Op de Britse eilanden is kwarts één van de meest voorkomende mineralen. Het is bestanddeel van veel gesteentes en komt ook als mooie kristalclusters voor. Daarnaast speelt het een hele belangrijke rol in de geschiedenis en folklore van de Britse eilanden.
Kwarts en Bergkristal, de geologische kant
Kwarts is eigenlijk de naam voor een groep mineralen, een grote en belangrijke groep. Veel van de ons goed bekende mineralen als bergkristal, amethist en agaat horen in deze groep. De herkomst van de naam kwarts is onduidelijk. Waarschijnlijk is het afkomstig uit het Saksisch, maar er zijn ook referenties naar een oudere Slavische oorsprong. Kwarts wordt ook wel kristal genoemd, naar het Griekse kristallos, wat ijskoud betekent. De oude Grieken dachten dat de kleurloze kwarts eeuwig bevroren ijs was.
Alle kwartsen hebben als basis de chemische formule SiO2, silicium-dioxide. De meest zuivere vorm hiervan zijn kleurloze kristallen, deze noemen we bergkristal. Andere leden van de kwarts groep zijn onder andere amethist, citrien, agaat, jaspis en vuursteen.
Kwarts is het tweede meest voorkomende mineraal op aarde. 12% Van het volume van de aardkorst bestaat uit kwarts. Het is het belangrijkste bestanddeel van bijvoorbeeld graniet, maar ook zand. Als je strandzand onder de microscoop bekijkt zul je voornamelijk kwartskorreltjes aantreffen.
Kwarts heeft Mohs hardheid 7. Het is dus een vrij hard mineraal, je kunt er mee in glas krassen. De kristalvorm van kwarts is trigonaal (soms hexagonaal). Alle kwartskristallen vormen een zeshoek met een zeshoekige piramide aan de bovenkant. Dit is één van de makkelijkst te herkennen kenmerken om kwarts te onderscheiden van andere mineralen die er op het oog kunnen lijken.
Op basis van deze kristalvorm worden de kwartsen nog weer onderverdeeld in twee groepen.
• Macrokristallijne kwarts is kwarts waarvan we de kristallen kunnen zien. Hieronder vallen onder andere amethist, bergkristal, rookkwarts en citrien, maar ook rozenkwarts. Ondanks dat de meeste rozenkwarts stukken die je ziet geen kristallen hebben kan rozenkwarts wel degelijk mooie kristallen vormen.
• Cryptokristallijne kwarts is kwarts waarvan de afzonderlijke kwartskristallen niet te onderscheiden zijn en alleen met een sterke microscoop te zien zijn. Hieronder vallen onder andere agaat, jaspis, chalcedoon, onyx en ook vuursteen.
Bergkristal is dus meest zuivere, kleurloze vorm van kwarts. Het komt op bijna overal op de wereld wel voor. Het kan zich vormen in holtes (geodes), rotsspleten, kiezels, grotten, etc. De naam bergkristal is een wat verwarrende naam. Kleurloze kwarts wordt vaak ook gewoon ‘kwarts’ genoemd. Wanneer is een kwarts dan bergkristal en wanneer is het kwarts? Volgens mindat.org, de toonaangevende website op mineralen gebied is bergkristal een variëteit van kwarts. Meestal wordt de term kwarts gebruikt voor gesteentevormende kleurloze kwarts en kwarts in volledig opgevulde aders in gesteente. De naam bergkristal is vaak voorbehouden aan kleurloze kwarts waar kristalpunten op te zien zijn, dit is echter geen harde scheidingslijn. Ook voor clusters met kristallen zul je vaak de aanduiding kwarts zien in plaats van bergkristal. Kwarts in de handel komt 9 van de 10 keer uit Brazilië of Madagaskar. Maar ook andere plekken zijn leverancier van mooie bergkristallen, Arkensas bergkristal is bijvoorbeeld ook erg mooie heldere bergkristal. Bergkristal is dus erg veel voorkomend en de handel speelt daar handig op in. Bergkristal of kwarts is tegenwoordig onder tal van andere fancy namen in de handel waardoor het soms moeilijk is om door de bomen het bos te zien. Denk aan azeztuliet (daarvoor moet het uit een bepaald gebied in Amerika komen, tenzij het satya mani azeztuliet heet, dan komt het uit India), lodoliet (bergkristal met insluitsels die een klein ‘landschap’ in de steen vormen), golden healer (bergkristal met limoniet of hematiet verkleuring), Maria Magdalena kwarts (kwarts met een roze/rode kleur door hematiet) , Tibetaans kwarts (je raad vast wel waar die vandaan komt) en nog talloze andere namen. Soms wordt het ook bewerkt met bijvoorbeeld titanium en krijgt het alle kleuren van de regenboog, dit heet dan aura kwarts. Ook heeft de groeiwijze de kwarts soms een naam. Bijvoorbeeld bij elestiaal kwarts, recordkeeper kwarts, kaarskwarts, Lemurisch zaad kwarts, skeletkwarts, floaters, kathedraalkwarts, laserkwarts, fadenkwarts en fairy kwarts. Deze lijst met namen lijkt ieder jaar te groeien.
Kwarts in de geschiedenis en folklore van de Britse eilanden
In Groot-Brittannië worden kwarts en bergkristal op veel plekken gevonden. Kwarts als gesteentevormend mineraal is bijna overal wel te vinden, van de kust van Cornwall tot in de Schotse hooglanden. Mooie bergkristalclusters komen onder mee voor in Cornwall, in het mijngebied van St Austell en in Noord Engeland. In Derbyshire vind je de ‘Buxton Diamonds’, een dubbeleinder vorm van bergkristal die in het verleden door de lokale bevolking werd aangezien voor diamanten en gebruikt werd voor sieraden. De benaming van diamant voor bergkristal is op meer plekken te vinden. Zo kennen we ook ‘Cornish Diamonds’ uit Cornwall natuurlijk, maar ook de bekende Herkimer diamanten uit Amerika zijn eigenlijk bergkristallen.
Kwarts aders zijn op sommige plekken, ook op de Britse eilanden, een bron van goud. Goud bevindt zich vaak in deze kwarts aders en daarom werd in sommige gebieden kwarts gemijnd voor het goud. Op andere plekken werd goud gevonden door het uit de rivier te ‘pannen’. Niet alleen goud, maar diverse andere metalen worden in combinatie met kwarts gevonden.
Kleine kwarts kristalletjes zijn ook veel te vinden in de vuurstenen in Zuid Engeland, van Kent tot Dorset. Als je daar een strand bezoekt ligt het vaak vol met vuurstenen. Vuursteen is ook een type kwarts en in holtes in de vuursteen kun je soms kleine kristalletjes vinden. Dit zijn kwarts kristalletjes. Ook kun je soms bolvormige kristallen zien in vuursteen, dit zijn chalcedoon kristallen.
Omdat kwarts zo makkelijk voorhanden was en natuurlijk ook erg mooi is speelde het in het verleden een hele belangrijke rol in de levens en het geloof van de mensen op de Britse eilanden.
Er zijn verschillende manieren waarop de mensen op de Britse eilanden vroeger kwarts gebruikten. Allereerst was het een materiaal wat ze konden gebruiken om pijlpunten van de maken. Vooral in gebieden waar vuursteen niet heel algemeen was, Schotland bijvoorbeeld, werd soms kwarts gebruikt om puntjes van te maken op dezelfde manier als we dat kennen van de mensen die hiervoor vuursteen gebruikten. Op het eiland Lewis zijn puntjes gevonden die gemaakt zijn van kwarts dat voorkwam in aders het lokale Lewisian gesteente (Ballin 2008, 2015). Vuursteen was in Noord Schotland niet in grote hoeveelheden beschikbaar. Hooguit om de stranden kon dit gevonden worden, maar niet in grote hoeveelheden. Kwarts daarentegen was overal wel als lokaal materiaal beschikbaar en had dezelfde hardheid en was ook te bewerken, zij het toch wat minder goed als vuursteen. Bij Calanais (Callanish) is in een graf een aantal pijlpunten van lokaal kwarts gevonden en ook in in Dail Mòr op Lewis zijn kwarts pijlpunten gevonden. Bij Shieldaig, Wester Ross, werd kwarts uit lokaal gesteente in grotere hoeveelheden gebruikt om werktuigen mee te fabriceren in het laat mesolithicum. Op Rum, Jura en op het Schotse vasteland zijn ook op meerdere plekken aanwijzingen gevonden dat mensen in het mesolithicum, neolithicum en tot in de bronstijd kwarts gebruikten voor hun werktuigen. Ook zijn op meerdere plekken op de Shetland eilanden punten van kwarts en kernstukken gevonden (Ballin 2003).
Naast het gebruik als werktuig of wapen is er nog een ander gebruik van kwarts wijd verbreid over de Britse eilanden. In graven worden in veel gevallen witte kwarts kiezels gevonden. Soms verspreid over het hele graf, soms voor de ingang, bij elkaar gegroepeerd als hoofdkussen voor de overledene, in de hand of zelfs in de mond (Lebour 1914). Ook is kwarts een veel gebruikt materiaal als bouw of decoratiesteen van graftombes. Het bekendste voorbeeld in natuurlijk te vinden in Ierland, Newgrange, waarbij kwarts is gebruikt om de tombe aan de buitenkant te bekleden wat voor een bijzonder gezicht zorgt als de zon op deze witte kwartssteen schijnt en de heuvel baadt in een zee van wit stralend licht. Dit moet belangrijk geweest zijn destijds, want de steen die hiervoor gebruikt is, is geen lokale steen. De grote brokken zijn van zeker 50 kilometer verderop weggehaald (Thompsom 2006). De Ieren hebben ook een naam voor kwartsstenen, ze hete clocha geala, wat stralende stenen betekent of clocha bána, witte stenen. Later werden ook benamingen als Godstones of Marystones gebruikt.
Kwarts stenen zijn in Ierland de stenen van de sí, het feëenvolk. Het woord sí is tevens soms het woord voor heuvel of grafheuvel waar het feëenvolk woont. Kwartsstenen waren volgens de legendes geen stenen voor de levenden.
Kwarts keien werden gebruikt om grafheuvels te bouwen, soms in combinatie met lokaal graniet. Voorbeelden hiervan zijn te vinden in Connemara. Sommige steencirkels, waaronder die van Men an Tol in Cornwall, hebben naast de lokale stenen vaak 1 of 2 kwartsstenen. Vermoedelijk was dit dan de ingang van de cirkel. Ook bij de Clava Cairns, een bronstijd grafheuvel complex in Schotland, zijn de soorten stenen bewust gekozen. 
Ook hier is, waarschijnlijk met een bedoeling, kwartssteen gebruikt en 1 steen van een opvallen roze graniettype. Bij de Clava Cairns zijn ook veel kleine kwartssteentjes gevonden in en om de grafheuvels en onderzoek heeft uitgewezen dat deze kwartssteentjes ook al over het terrein verspreid zijn voordat de grote stenen er geplaatst zijn. Niet op een natuurlijke manier, want het zijn allemaal door de rivier afgeronde steentjes die er naartoe moeten zijn gebracht en die ook alleen op dat stukje liggen (Bradley 1996). Toen in Inveraray, Schotland, 8 bronstijd graven ontdekt werden die waren versierd met groepjes witte kwartskiezels wist de lokale bevolking te vertellen dat het leggen van witte kwartssteentjes op het graf van een vriend of geliefde in dat gebied nog lang een gebruik is geweest. Ook in Kilmartin Glen in Schotland zijn groepjes 
kwartssteentjes in graven gevonden, een deel hiervan is nu te bekijken in het museum in Kilmartin. Niet alleen in Schotland, maar ook in Engeland zijn talloze steentijd en bronstijd graven met daarin witte kwartssteentjes gevonden. Ook in urnen met crematie resten zijn kwartssteentjes gevonden.
Tot de middeleeuwen bleef dit geloof bestaan. Diverse shrines waarin relikwieën van de doden bewaard werden, waaronder een aantal St Patrick shrines, werden bedekt met kwarts.
Verschillende verklaringen zijn geopperd over dit eeuwenlange gebruik van kwarts, waaronder de suggestie dat het gezien werd als een steen die een energiebron was die de dode de kracht gaf om naar de andere wereld, het dodenrijk, te reizen (Darvill 2002). 2002). Maar aan dit gebruik een verklaring koppelen blijft natuurlijk speculeren.
Bijzonder zijn de vondsten van kwartsstenen op de Shetland eilanden waarop patronen getekend zijn. Deel van deze getekende stenen zijn gevonden in nederzettingen die aan de Picten worden toegeschreven. De functie van deze kwartssteentjes met lijnpatronen en stippen is onduidelijk. Verklaringen lopen uiteen van wapens, slingstones, waarbij de patronen per persoon uniek waren en de stenen dus later door de eigenaar teruggevonden konden worden (Hamilton 1968), tot rituele stenen van Pictische sjamanen (Ritchie 1998). Raadsel is hoe deze mensen de stenen hebben kunnen beschilderen. Op Orkney is een beschilderde steen gevonden die bewerkt lijkt te zijn met hematiet, wat daar lokaal voorkomt. Microscopisch onderzoek van de stenen van Shetland zegt dat de tekeningen zijn bewerkt met verbrand organisch materiaal. Experimenten met dat turf verbrand werd en de teerachtige substantie daaruit verkregen lijken kleuren en voor hetzelfde type verkleuring zorgde dan op de historische stenen (Arthur 2014).
Kwarts had volgens de overlevering in Schotland, Engeland en Ierland ook een geneeskrachtige werking. Dit is op veel plekken op de wereld bekend van kwarts. Tot in de middeleeuwen werd kwarts en kwartspoeder in verschillende Europese landen als geneeskrachtig gezien. Zelfs Mary, Queen of Scots, was groot liefhebber van geneeskrachtige stenen.
Op verschillende plekken in zowel Ierland als Schotland, waarom op Iona, zouden grote stenen met ronde uitsparingen hebben gelegen. In deze uitsparingen lagen witte kwartskiezels die moesten zorgen voor genezing. In de meeste gevallen ging het om negen stenen, negen is was een heilig getal voor de pre Christelijke en vroeg Christelijke bevolking in Ierland en Schotland. Ook Columba zelf zou witte stenen uit het water hebben gebruikt voor genezing. Verhalen uit het oude Ierland vertellen van witte kwartsstenen die met salie in water gekookt moeten worden om het water geneeskrachtig te maken. Een ander verhaal is van een oude heks in Sutherland die kwartsstenen in Lochmonar aldaar gooide en iedereen die zich vervolgens in het loch baadde werd genezen van allerlei kwalen.
Al met al is kwarts dus een steen met een boeiende geschiedenis die tot op de dag van vandaag doorgaat. Kwarts heeft namelijk een bewezen eigenschap die bijzonder waardevol is voor de wetenschap. Het is piëzo-elektrisch en produceert daarom een kleine elektrische spanning als het onder druk komt te staan. Deze energie kan om worden gezet in een puls, een trilling. Kwarts heeft een hele stabiele, aantoonbare trillingsfrequentie en kan bestaande trillingsfrequenties stabiliseren en versterken. Dit verschijnsel noemen we osscilatie. Daarom is kwarts een heel bruikbaar materiaal in bijvoorbeeld uurwerken (de bekende ‘quartz’ uurwerken en horloges) en in communicatie apparatuur. Vooral in de Tweede Wereldoorlog steeg de vraag naar kwarts enorm en zijn gigantische hoeveelheden kwartskristallen uit Brazilië gehaald en naar Amerika geëxporteerd. Kwarts was in die tijd een bijzonder waardevol product. Tot op de dag van vandaag heeft kwarts talloze industriële toepassingen, alleen wordt nu meestal kwarts gebruikt die in een laboratorium is gegroeid. Natuurlijke kwarts wordt weinig meer gebruikt in de industrie.
Puffins and Pies 