Als we praten over giftige mineralen ontstaat soms een discussie over hoe gevaarlijk iets nu werkelijk is. Vaak wordt hierbij de 16e eeuwse geneesheer Paracelsus (Theophrastus Bombastus von Hohenheim, 1493-1541) geciteerd:
‘Sola dosis facit venenum’: Alle dingen zijn vergif en niets is zonder gif. De hoeveelheid alleen maakt dat iets niet giftig is.
Daar zit een kern van waarheid in. Een beetje zout op je ei is niet schadelijk, maar eet een kop zout leeg en je voelt al snel dat in die hoeveelheid zout voor je lichaam werkt als gif. En ja… in grote hoeveelheden is zelfs water dodelijk. Maar om het citaat even in context te plaatsen. Paracelsus leefde in de 16e eeuw en destijds had men nog andere ideeën over hoe een lichaam functioneert (alhoewel Paracelsus wel een eigen kijk had op geneeskunde in vergelijk met tijdgenoten). Bovendien deed hij deze uitspraak n.a.v. kritiek die hij van collega’s kreeg op zijn medicijnen die hij maakte en bestonden uit arsenicum, antimoon en zijn favoriete bestanddeel kwik. Laten we dus oppassen dat we deze quote niet gaan gebruiken om gevaren te bagatelliseren.
Ja, in essentie klopt het, in kleine hoeveelheden zijn de meeste dingen niet dodelijk. En worden/werden ze zelfs soms gebruikt als medicijn. Maar jij en ik weten niet wat die grenswaarde is en hoeveel we binnenkrijgen van iets als we maar gewoon een beetje aanrommelen. Bovendien had Paracelsus geen weet van genetica, van het concept dat de timing van het binnenkrijgen ook van invloed is en de invloed van chemische bindingen op een stof. Allemaal dingen die mede bepalen hoe giftig iets is voor een individu. Maar terug naar de vraag wat giftig nu precies inhoudt. Het is niet zo makkelijk om daar een pasklaar antwoord op te geven.
Om daar iets dieper op in te gaan… Wat is vergif? Volgens de definitie is een vergif een stof die een schadelijke invloed heeft op een organisme. Dat kan op verschillende manieren. Het kan bijvoorbeeld voorkomen dat cellen niet langer kunnen doen waarvoor ze bedoeld zijn, het kan zuurstoftransport en opname in het bloed blokkeren, zenuwen uitschakelen, enzymen vernietigen, kortom… ieder gif ontregelt een chemisch proces in het lichaam woordoor het lichaam schade oploopt. Die schade kan varieren van huid-irritatie tot in het meest extreme geval de dood. Er zijn allerlei giftige zaken in de natuur, bekend zijn de giftige planten, bepaalde giftige dieren, maar wij kijken natuurlijk vooral naar giftige stoffen in mineralen.
Er kan onderscheid gemaakt worden tussen dingen die acute vergiftiging veroorzaken en dingen die pas schadelijk zijn na langdurige blootstelling. De eerste categorie is de makkelijkst meetbare groep. Giftigheid van een stof wordt getest door proefdieren (vooral muizen, ratten en konijnen) bloot te stellen aan deze stof. Getest wordt hoeveel van deze stof leidt tot de dood van de helft van de geteste dieren. Dit wordt omgezet naar een getal per kilo levend gewicht. Deze dosis noemen we de LD50 waarde of letale dosismediaan. De hoeveelheid van een stof die nodig is om de helft (50%) van de blootgestelde dieren te doden. Hierbij wordt vaak nog onderscheid gemaakt tussen orale inname (opeten) of dermale opname door de huid. Ook kan er een waarde gegeven worden voor inademing of oplossing in water, dit is de LC50 waarde. Belangrijk om daarbij te vermelden is dat stoffen niet in alle voorkomens even giftig zijn. Iets kan in elementaire vorm (vaste ‘native’ of gedegen kristalvorm) relatief onschuldig zijn, maar anders gebonden, verpulverd of opgelost erg schadelijk. Ook is niet ieder mens gelijk. Zoals al gezegd wordt giftigheid gemeten per kilo lichaamsgewicht en is iets voor een kind van 15 kilo schadelijker dan voor een volwassen man van 90 kilo. Daarbij speelt ook de algehele gezondheid en fysiologie van iemand een grote rol. Deze LD50 waarde is vaak leidend in het geven van waarschuwingen omtrent een stof. Er zijn allerlei variabelen die van invloed zijn op de mogelijke giftige werking van een stof. Denk daarbij aan:
– Geslacht
– Postuur
– Fysieke gesteldheid
– Tijdstip van inname
– Wijze van blootstelling
– Combinatie met andere middelen/medicijnen/kruiden
Lastiger dan acute vergiftiging is het meten hoe gevaarlijk bepaalde stoffen op de lange termijn zijn. Ook is deze manier van vergiftiging moeilijker te herkennen en aan te tonen omdat het zichtbare directe verband tussen blootstelling en gevolg er niet is. Denk bij deze manier van vergiftiging aan bijvoorbeeld het opstapelen van zware metalen in je lichaam doordat je er gedurende langere tijd kleine hoeveelheden van binnenkrijgt en je lichaam het niet kan verwerken. Daarom is het drinken van edelsteenwater waarin je stenen die zware metalen bevatten legt ook af te raden. In hele kleine hoeveelheden zijn de meeste dingen vrij ongevaarlijk of komen ze van nature zelfs in je lichaam voor, maar te veel ervan maakt je ziek. En daar had Paracelsus dus inderdaad gelijk. Opstapeling kennen we ook van roken en uit de voedselketen. Vooral ook weer bij die zware metalen in bijvoorbeeld vis. Een klein visje dat vrolijk rondzwemt en alg eet heeft niet zo veel last van een beetje zware metalen. Maar als een roofvis grote hoeveelheden van deze kleine visjes eet stapelen de zware metalen in dat lichaam op. Vervolgens vangen wij de roofvis om deze op te eten inclusief de zware metalen die er in zijn opgeslagen. Gevolgen van chronische vergiftiging zijn bijvoorbeeld het krijgen van kanker, afwijkingen bij kinderen van blootgestelde ouders en allergiën.
Dan is het bij mineralen nog van belang om te kijken naar de combinatie van elementen. De elementen binnen een mineraal zijn aan elkaar gebonden. Er zijn verschillende soorten bindingen mogelijk en niet alle bindingen zijn even sterk. Dit bepaalt ook hoe makkelijk een schadelijke stof losraakt uit een steen, bijvoorbeeld als je het in water legt of als het in contact komt met zuur, lichaamsvocht, etc. Zo zijn niet alle mineralen waarin het mineraal arseen voorkomt even gevaarlijk omdat die stof niet altijd even makkelijk loskomt. Dit maakt ook dat kwikhoudende cinnaber minder gevaarlijk is dan het zeer giftige metaal kwik.. Cinnaber is kwiksulfide en metaalsulfiden zijn vaak vrij sterke verbindingen die ook slecht oplosbaar zijn in water. Maar is dit kristal kapot, komt en poeder af of verkruimelt het? Dan moet je wel oppassen. Ook massieve vormen van cinnaber zijn gevaarlijker dan kristallen. Er zijn veel gevallen van kwikvergiftiging bekend bij mijnwerkers uit cinnabermijnen omdat uit massieve of verpoederde cinnaber pure kwik kan komen en het inademen van de damp ervan zeer gevaarlijk is. Dus zonder risico is het zeker niet.
Een goede stelregel is om altijd voorzichtig te zijn met mineralen die giftige elementen bevatten. Was je handen als je ze hebt vastgehouden, houd ze uit de buurt van kinderen en bewaar ze in een doosje met deksel of dichte vitrine. Oh ja… als je dan een keer dat doosje openmaakt, hang er dan niet met je neus of ogen direct boven 😉En… weet wat je in huis haalt. Zorg dat je weet hoe je mineraal heet, dan is het makkelijk op te zoeken welke stoffen er inzitten (boeken, mindat, wikipedia, mineralienatlas, etc).
Wil je weten hoe giftig iets is? Op deze website staan van ontzettend veel stoffen de giftigheid beschreven:https://chem.nlm.nih.gov/chemidplus/chemidheavy.jsp
Puffins and Pies 