Vuursteen

Chemische formule: SiO₂
Hardheid 7
Kristalstelsel: Trigonaal
Streepkleur: Wit
Breuk: Schelpvormig
Voorkomen: In krijt-kalksteen, o.a. Duitsland, Frankrijk, Engeland, Denemarken. In Nederland als zwerfsteen

Vuursteen is een chalcedoon, een cryprokristallijne kwarts. Het komt in verschillende kleuren voor, van zwart tot grijs en van rood tot bruin. Deze kleuren ontstaan door verontreiniging met onder andere kalk en ijzer. Het ontstaan van vuursteen is aan het nodige debat onderhevig. Vuursteen zit nagenoeg altijd in concreties. Soms in smalle banden, soms in dikkere pakketten. De matrix is meestal zachte kalksteen. Vuursteen is altijd gevormd in marien sediment, zee-afzettingen dus. Zeewater bevat weinig silica, het vermoeden is daarom ook dat de silica waarmee vuursteen is gevormd afkomstig is van dierlijke resten. Microscopisch kleine skeletdeeltjes van micro-organismen in de zee. Sommige wetenschappers denken dat diatomeën de belangrijkste bron zijn, anderen menen dat sponzen dat zijn. Van beide zijn fossielen gevonden in vuursteen. Vuursteen is sowieso erg fossielrijk en de fossielen zijn vaak erg goed en gedetailleerd bewaard in vuursteen. Denk aan zee-egels, schelpen, ammonieten, etc. Veel vuursteen is afgezet in de graafgangen van kreeftachtigen. Deze beestjes graven een weg door de zeebodem en in de gangen die ze maken vormt zich op den duur vuursteen. Vandaar ook de meest bijzondere vormen die vuursteenconcreties kunnen hebben. Deze graafgangen zijn geen fossielen, het zijn immers geen feitelijke afdrukken of fysieke resten van het dier. We noemen dit ichnofossielen, sporenfossielen. Net als bijvoorbeeld sauriërvoetstapoen of kruipsporen van trilobieten ichnofossielen zijn.
Vaak is de buitenkant van een vuursteenconcretie wit. Deze laag heet de cortex.
Waarom heet vuursteen vuursteen? Omdat je er vuur mee kunt maken. Twee stukken vuursteen langs elkaar slaan geeft kleine vonkjes. Maar een stukje pyriet, markasiet of metaal langs een vuursteen geeft echt goede vonken die op droog, brandbaar materiaal vuur kunnen maken.
Vuursteen is niet gebonden aan een geologische periode en wordt al sinds het pre-Cambrium gevormd. Maar bijna alle vuursteen die in Europa gevonden wordt is afgezet in de periode de we het Krijt noemen. We kennen de vuursteenmijnen in Limburg, die zijn uit het Boven-Krijt, Maastrichtiën. Maar ook in bijvoorbeeld Noord-Frankrijk en Zuid-Engeland, in de bekende krijtrotsen, zit ontzettend veel vuursteen, dat varieert in ouderdom van van Cenomaniën tot Santoniën. Ook in Scandinavië en aan de Noord-Duitse kust wordt veel vuursteen gevonden.
De vuursteen die je in Nederland vinden kunt is hier of ter plekke afgezet in Limburg in het Krijt, of meegenomen door rivieren vanuit het zuiden, of aangevoerd door gigantische gletsjers vanuit het noorden gedurende het de voorlaatste ijstijd, ook wel Saaliën of Saale/Riss ijstijd genoemd.

Folklore, mythologie en geschiedenis
Als je vuursteen kapot slaat ontstaan er vlijmscherpe stukjes vuursteen met een hele typische, schelpvormige breuk. Voor iemand die dit vaak doet is door veel oefening redelijk te voorspellen waar deze breuk zal gaan plaatsvinden. Dit in combinatie met de vlijmscherpe randjes maakt vuursteen bij uitstek geschikt om te gebruiken voor het maken van allerlei werktuigen. En daar heeft de mens dankbaar gebruik van gemaakt. De alleroudste vondsten van stenen die als werktuig gebruikt zouden zijn komen uit Afrika en dateren van 3,3 miljoen jaar geleden, dat is dus ouder dan de oudste mens-achtigen. De eerste ‘echte’ stenen werktuigen in Europa waren de zogenaamde ‘chopping tools’. Deze waren niet per sé van vuursteen en zijn voor het oog van de leek vaak niet direct te herkennen als werktuigen. De techniek van het steenbewerken werd in de loop der tijd steeds verfijnder en toen mensen de eigenschappen van vuursteen ontdekten konden ze steeds betere werktuigen maken. Bovendien was vuursteen bijna overal voorhanden. Aan de manier van bewerken van de steen benoemen archeologen tegenwoordig pre-historische culturen. De tijd waarin men gebruik maakte van stenen werktuigen heeft ook de naam gegeven aan de ‘steentijd’, onderverdeeld in paleolithicum, mesolithicum en neolithicum. Oude/vroege steentijd, middensteentijd en nieuwe/late steentijd. De oudste Europese vondsten van de typische bewerkte vuurstenen bijlen komen uit het Vroeg Paleolithicum, Acheulean cultuur, en zijn gevonden bij resten van Homo erectus. Deze cultuur is waarschijnlijk oorspronkelijk door Homo habilis in Afrika ontwikkeld. Door de tijd heen ontstonden veel culturen met hun eigen wijze van steenbewerking. Fossielen in de stenen speelden ook een rol. Er zijn werktuigen bekend met daarin een fossiel die zo zijn bewerkt dat het fossiel een prominente pek in het werktuig had. Voorbeeld daarvan is de vuistbijl met zee-egels van de Homo heidelbergensis, 400.000 jaar oud en een Neanderthaler bijl uit Norfolk met een fossiele schelp, 200.000 jaar oud. Uit een recent onderzoek blijkt ook dat Neanderthalers oog hadden voor de schoonheid van steen en dat ze uitzonderlijk mooie stukken vuursteen apart bewaarden.
De Cro-Magnon mens had de vuursteen techniek zo verfijnd dat ze hele fijne, scherpe klingen af konden slaan en piepkleine pijlpuntjes konden maken. Vuursteen was zo belangrijk voor de vroege mensen dat er zelfs vuursteen gemijnd werd. In Limburg in de omgeving van Rijckholt bijvoorbeeld. Maar ook in Engeland, Grimes Graves is het overblijfsel van intensieve vuursteenwinning. De grootste vuursteenmijnen in Europa lagen in Franrijk, in Spiennes. Deze staan tegenwoordig op de Werelderfgoedlijst van Unesco. De herkomst van vuursteen is vaak te achterhalen aan de hand van de microfossielen, dus van veel vuurstenen werktuigen is te zeggen waar ze vandaan komen. Vandaar dat we weten dat stukken vuursteen grote afstanden konden ‘reizen’ met hun eigenaar.
De Homo sapiens ontwikkelde later nog meer technieken om steen te bewerken, waaronder polijsten. Er zijn veel strijdhamertjes gevonden die helemaal geslepen en gepolijst zijn, maar die zijn niet altijd van vuursteen. Werktuigen duiken regelmatig op in de handel, maar helaas wordt er ook veel nagemaakt. Er zijn mensen die perfecte vuistbijltjes en pijlpuntjes kunnen maken. De meeste gebruiken deze kunde om demonstraties te geven aan publiek, maar een enkeling ziet er helaas ook brood in en verkoopt vervalsingen als zijnde archeologische vondsten. De aanwezigheid van patina, windlak, op vuursteen is een belangrijk kenmerk van vuurstenen die lang op de grond hebben gelegen en aan weer, maar vooral wind, zijn blootgesteld. Dit zorgt voor een soort glanslaag op de steen, alsof het door de elementen gepolijst is. Maar deze vlieger gaat niet altijd op. Veel archeologische stukken hebben dit niet omdat ze begraven hebben gelegen en mensen vinden tegenwoordig manieren om deze patina ook na te maken. De wetenschap omtrent stenen werktuigen is erg uitgebreid en complex. Wat ik hier schrijf is een zeer beknopt iets, verdiepen hierin is een studie op zich.

Het nut van vuursteen was na de steentijd vooral nog die van het maken van vuur. Tot na de middeleeuwen werd het daar voor gebruikt. Denk bijvoorbeeld aan kleine vuursteentjes in vuurwapens waar buskruit in moest. Maar ook als bouwsteen was het erg gewild. Grote hoeveelheden voorhanden, goed te bewerken en bijzonder hard en weersbestendig. Complete kastelen zijn gebouwd van vuursteen. Maar ook veel huisjes, boerderijen, muurtjes in het landschap, etc.
De moderne mens van na de prehistorie wist niet goed wat ze moest denken van vuurstenen pijlpuntjes die ze op omgeploegde velden vonden. Ze noemden ze thunderstones of donderstenen. Ze werden gewijd aan dondergoden als Thor. Ze zouden beschermen tegen blikseminslag en onheil. Scandinaviërs goten er bier overheen als offer aan de goden. Kinderen droegen ze als amulet om ze te beschermen. De Romeinen hingen pijlpuntjes aan de halsband van de hond om te voorkomen dat de hond gek werd. In Zweden zouden ze beschermen tegen de streken van de elven. In Groot-Brittannië nemde men de pijlpuntjes ook wel fairy arrows omdat men geloofde dat de feeën pijltjes schoten op mensen om ze te betoveren.

Ook zijn er urnen met crematieresten en vuurstenen pijlpuntjes gevonden uit de Romeinse tijd in Groot-Brittannië. Vermoedelijk omdat vuur producerende stenen als bijzonder magisch werden gezien en voorkomen moesten dat de overledene op zou staan uit de dood. In Ierland wetden pijlpuntjes in water gelegd om het water genezende krachten te geven en droeg met in zilver gegoten vuurstenen pijlpunten om ziektes en ongemakken veroorzaakt door de feeën te voorkomen. De middeleeuwers geloofden dat vuurstenen bijlen op aarde gevallen waren tijdens de ‘hemelse oorlog’ tegen satan. Daarom werden vuurstenen bijlen door mensen als zeer heilig beschouwd en door bisschoppen en koningen als waardevol geschenk gezien. Vanaf de 18e eeuw ging men inzien dat deze stenen eigenlijk prehistorische werktuigen waren.

Fakes & frauds
Vuursteen wordt niet nagemaakt. Vuursteen artefacten worden echter wel vervalst, wil je zo iets aankopen verdiep je dan eerst heel goed in hoe je echt van nep kunt onderscheiden. Hele zwarte vuursteen kan soms verward worden met obsidiaan en rode vuursteen met carneool. Iets om op te letten is vuursteen die soms aangeboden wordt van heilige of bijzondere plekken. Zo is er vuursteen te koop waarvan geclaimd wordt dat het in graancirkels is gevonden of vuursteen van bepaalde plekken in Engeland zoals grafheuvels en megalithische grafmonumenten, Vraag je daarbij 2 dingen af. Vertrouw je er op dat het daadwerkelijk van deze plekken komt? Er is geen enkele manier waarop je dit kunt controleren. Daarnaast een tweede overweging. Als iedereen een stukje vuursteen mee zou nemen van een plek die voor veel mensen en voor de geschiedenis belangrijk is, wat is dan de schade die hiermee aan deze plek wordt toegebracht? En als je dan ook nog meetelt dat mensen dit doen om de stukjes vervolgens te gaan verkopen… dit doet de plek geen goed en maakt mogelijk toekomstig archeologisch onderzoek van de vuurstenen op zo’n historische plek onmogelijk.