Toermalijn

Chemische formule: AX₃Y₆(BO₃)₃ Si₆O₁₈(O, OH, F)₄.
A, X en Y zijn hierin geen elementen, maar worden per soort toermalijn vervangen door een element. A kan natrium zijn of calcium. X kan magnesium, ijzer, lithium of aluminium zijn en Y kan ook aluminium zijn of ijzer of chroom. Ook kunnen kalium, vanadium en mangaan nog heel soms voorkomen in toermalijn.
Hardheid: 7 – 7,5
Kristalstelsel: Trigonaal
Streepkleur: Wit
Breuk: Brokkelig
Voorkomen: Kleine hoeveelheden bijna wereldwijd. Mooie exemplaren Brazilië, Afghanistan, Rusland, Amerika, Afrika en Pakistan.

Toermalijn is eigenlijk niet de naam van 1 mineraal, maar van een serie. Alle mineralen in deze serie hebben als basis de hier boven genoemde formule, maar daarbij elementen die de afzonderlijke ‘members’ maken. Toermalijn valt onder de de cyclosilicaten.
Het is een vrij harde steen, hardheid 7-7,5, maar ondanks dat kunnen sommige soorten toermalijn, vooral schorl, erg broos zijn en kunnen er snel stukjes afbreken. Toermalijn is goed te herkennen aan de langgerekte kristallen die mooi naast elkaar liggen, deze zijn aan het uiteinde vaak driehoekig van vorm. Het komt vooral voor in metamorf gesteente en in graniet en pegmatiet.

Wist je trouwens dat toermalijn een belangrijk bestanddeel is van zand dat met het systeem van de Maas (dus de Maas, loop van de Oermaas en alle zijrivieren) meegevoerd is? Hier heb je helaas wel een microscoop voor nodig, toermalijn op zandkorrelformaat.
Iedere kleur toermalijn heeft een eigen naam. De meest voorkomende soort is zwarte schorl. Andere bekende soorten zijn roze-rode rubelliet, groene verdeliet, bruine draviet,  blauwe indigoliet. Elbaiet is toermalijn in verschillende kleuren, vaak meerdere kleuren in 1 steen. Deze namen zijn meestal gebaseerd op de kleur die je op het oog ziet. Alleen chemische analyse kan uitsluitsel geven over de aanwezige elementen. Watermeloentoermalijn heeft een roze binnenkant en een dunnere groene buitenrand.

Tegenwoordig is vooral de eigenschap van toermalijn als neutralisator van straling van elektrische apparaten erg bekend. Toermalijn neemt spanning op en laat het afvloeien. Gekleurde toermalijn kun je beter niet te veel aan zonlicht blootstellen. Bij schorl, zwarte toermalijn, maakt dit niet zo veel uit.

Toermalijn heeft de eigenschap licht statisch te zijn. Dit effect bij sommige mineralen is het pyro-elektrisch effect. Dit houdt in dat een kristal van nature een elektrostatische lading heeft. Deze kristallen hebben ook een elektrisch spanningsveld om zich heen wat ook daadwerkelijk meetbaar is. Als ze verwarmd worden stijgt het voltage iets. Door het verwarmen verschuiven de atomen in het kristalrooster iets wat zorgt voor een polariserend effect, daardoor ontstaat het verhoogde voltage. Als de spanning langer blijft lekt hij langzaam weg uit de steen en keert het oorspronkelijke spanningsveld en voltage terug. Dit effect is ook voor het eerst ontdekt bij toermalijn, al in de 4e eeuw na Chr. Hier aan verwant is het piëzo-elektriciteit, dit ontstaat doordat de kristallen een soort elektrische spanning produceren als ze onder druk staan. Daardoor komen beide uiteinden van de steen onder een verschillende lading, net als bij een magneet zo ongeveer. Als je van buitenaf spanning op deze stenen zet gaan ze licht vibreren, kwarts heeft deze eigenschap ook, maar dan in iets andere vorm. Dit verklaart ook waarom je stukje toermalijn kan knappen of er kleine stukjes afkomen als je het in de buurt van een apparaat dat straling uitzendt legt, door de vibratie die ontstaat door de elektrische straling. Daarnaast is toermalijn ook pleochroïsch, wat inhoudt dat de kleur anders van tint is als je over de lengte kijkt dan wanneer je loodrecht op de kristallen kijkt.

Folklore, mythologie en geschiedenis
De naam komt uit de taal van de Tamil op Sri Lanka, waar veel toermalijn vandaan komt, turmali of toermali was daar het begrip voor gekleurde edelstenen. Toen de Hollanders van daar gekleurde edelstenen mee naar Nederland namen begin 18e eeuw om het te bewerken ontdekten ze dat er verschil zat tussen de gebruikelijke zirkoon die ze meenamen en deze nieuwe mineralen. De naam toermalijn werd hier aan gegeven, afgeleid van de naam die de mensen in Sri Lanka zelf aan de stenen gaven.

Toermalijn is al lang een bekende steen bij volken in gebieden waar toermalijn veel voorkomt. Maar hier in West Europa kennen we toermalijn eigenlijk pas sinds de gouden eeuw. Het was één van de belangrijkste handelsproducten van de VOC. De bijnaam van sommige soorten toermalijn doet hier ook nog aan herinneren. Wat dacht je van namen als turkenkop-toermalijn en moorkop-toermalijn? Andere, minder VOC-gerelateerde namen zijn net hierboven al genoemd. Het verhaal gaat dat toermalijn langs de regenboog reisde om al deze mooie kleuren te krijgen.

Toermalijn was in de VOC tijd erg populair om pijpen mee schoon te maken. Dat was vanwege de eerder genoemde licht statische eigenschap. Hete as uit een pijp bleef er aan hangen en zo kon een pijp makkelijk schoongemaakt worden. Daarom heette toermalijn vroeger ook wel ‘Ceylon-magneet’, Ceylon is de oude naam voor Sri Lanka. Volgens alchemisten in de middeleeuwen was toermalijn vanwege het vrij goed zichtbare pleochoisme verwant aan de Steen der Wijzen. In veel oude culturen heeft men de bijzondere eigenschap van toermalijn onderkent en wordt het gezien als zienersteen en een beschermende steen.

Fakes & frauds
Toermalijn wordt soms gebruikt als vervanger voor robijn.
Kleuren van toermalijn kunnen met bestraling mooier gemaakt worden, vooral bij roze toermalijn wordt dit veel gedaan. Als je toermalijn koopt vanaf een foto, altijd kritisch zijn, want het gebeurt erg vaak dat er een kleurfilter gebruikt wordt om de kleuren beter uit te laten komen dan ze in werkelijkheid zichtbaar zijn. Tussen gefacetteerde toermalijn zit erg veel namaak, laat zo oets altijd controleren door een erkend gemmoloog. Ook toermalijn kralen zijn niet altijd wat ze lijken, vooral ronde kralen zijn vaak gewoon glas.