Pyriet

Chemische formule: FeS₂
Hardheid: 6 – 6,5
Kristalstelsel: Kubisch
Streepkleur: Zwart tot zwartgroen
Breuk: Brokkelig
Voorkomen: In Europa erg algemeen. Mooie stukken ook uit o.a. Peru

Pyriet heet ook wel ijzerkies. Vanwege de goudkleur heet het ook wel gekkengoud (fool’s gold) en is het in het verleden vaak verkocht als goud. Pyriet komt veel voor. Als mineraal, op andere mineralen en als omzetting in fossielen. Sommige fossielen bestaan nagenoeg helemaal uit pyriet. Pyriet is genoemd naar vuur, pyr, omdat het de eigenschap heeft om vonken te geven als je er mee langs een andere steen slaat (bijv. langs vuursteen). Soms vind je pyriet in prachtige perfecte kubuskristallen, zoals de bekende Spaanse Navajun pyriet. Maar pyriet kan ook andere groeivormen hebben. De kristalstructuur blijft wel altijd kubisch. Typisch aan pyriet is dat als je goed naar een kubus kijkt de streepjes er op, de striatie, per vlak haaks op elkaar staat. Pyriet is zelfs in Nederland te vinden, onder meer in de steengroeve van Winterswijk.

Het lastige met pyriet is dat het behoorlijk instabiel is. Als het langere tijd met vocht en zuurstof in aanraking komt gaat er een chemische reactie plaatsvinden. De pyriet gaat wit en geel uitslaan, ‘bloeien’ en na verloop van tijd zal het uit elkaar vallen. Het proces is onomkeerbaar en een stuk dat eenmaal aangetast is, zal langzaam maar zeker wegrotten. Niet alle pyriet is hier even gevoelig voor, dit heeft onder meer te maken met de vorm die een kristal heeft aangenomen. Hoe beter uitgegroeid een kristal, hoe stabieler het lijkt te zijn. De perfecte kubuskristallen zijn vrij stabiel, hier kan hooguit de buitenlaag wat dof worden. Ook de clusters die je in de handel ziet uit Peru zijn vrij stabiel. Maar pyriet als omzettingsmineraal in bijvoorbeeld fossielen is erg instabiel.

Op zich is pyriet een ongevaarlijk mineraal. Maar als het gaat het oxideren wordt het een ander verhaal. Dit proces wordt hoogstwaarschijnlijk veroorzaakt door een bacterie, de Acidithiobacillus. Vocht is niet alleen water, ook een hoge luchtvochtigheid kan al schadelijk zijn. Door de reactie ontstaan ijzeroxide en sulfaat en zal je steen wit uitslaan en later ook geel kleuren. Je ruikt zwavel en langzaam maar zeker valt je pyriet uiteen in vies ruikend geel-wit poeder. Komt de sulfaat in aanraking met water, dan ontstaat zwavelzuur. Dit is een gevaarlijk en irriterend zuur. Rottend pyriet is daarom niet heel gezond en kun je beter weggooien. Dit proces kan lelijke brandplekken veroorzaken op papier en hout waar de steen op ligt. Dit is erg lastig want pyriet zit veel in onder andere fossiele botten van zeedieren en in ammonieten van bepaalde vindplaatsen. Het is voor verzamelaars en musea een hele klus om dit soort fossielen in tact te houden. Er zijn wel manieren om te voorkomen dat pyriet gaat bloeien, bijvoorbeeld impregneren. Maar dat is nooit een garantie dat er niet binnenin al een reactie gaande is. Beste manier om pyriet te bewaren is in een vochtvrije omgeving. Sommige mensen adviseren opbergen in afgesloten zakjes of doosjes. Dit heeft alleen zin als je zeker weet dat je stuk echt kurkdroog is, anders zal bij temperatuurwisseling het vocht uit je stuk vrijkomen, condenseren op je doosje of zakje en alsnog een vochtige omgeving creëren. Fossielen die pyriet bevatten kunnen, mits ze echt door en door droog zijn, behandeld worden met een fixeermiddel. Dat kan een mix van lijm verdund met water of aceton zijn.

Markasiet is chemisch gezien gelijk aan pyriet maar heeft een andere kristalstructuur. Markasiet ‘knolletjes’, concreties, vind je veel in kalksteen. Als je zo’n bolletje doorslaat heeft het een mooie radiale goudglanzende structuur. De laatste tijd worden deze bolletjes verkocht als ‘ascencion stones’ voor veel geld. Het vervelende is dat markasiet nog instabieler is dan pyriet en het dus niet de vraag is of maar wanneer zo’n bolletje gaat bloeien en uit elkaar valt.

Folklore, mythologie en geschiedenis
Pyriet is natuurlijk ook bekend onder de bijnaam ‘Fool’s gold’, gekkengoud. Omdat het zo lijkt op goud heeft het menig goudverzamelaar al op het verkeerde been gezet.
Pyriet is gevonden in prehistorische graven in Zuid Engeland in combinatie met kwarts en vuursteen. Mogelijk had dit te maken met de eigenschap van pyriet om vonken af te geven wanneer twee stukken langs elkaar geslagen worden of wanneer een stuk pyriet langs een stuk vuursteen geslagen wordt. Pyriet kan een hele mooie spiegelglans geven en is daarom ook gebruikt voor het maken van spiegels, onder meer in Midden-Amerika. Samen met vuursteen is het ook gebruikt in geweren om een ontsteking te maken waar een vonk bij ontstond om buskruit aan te steken.

Fakes & frauds
Pyriet wordt niet nagemaakt. De kwaliteit van pyriet kan wel erg wisselend zijn, van mooi uitgegroeide kristallen tot een dun korrelig laagje op gesteente.