Jaspis

Chemische formule: SiO₂
Hardheid 7
Kristalstelsel: Trigonaal
Streepkleur: Verschillend
Breuk: Soms schelpvormig, soms brokkelig
Voorkomen: Wereldwijd

Jaspis is een opake vorm van cryptokristallijne kwarts. Opaak wil zeggen ondoorzichtig. Jaspis wordt gevormd in onder andere vulkanisch gesteente. Het kan zich vormen in barsten en spleten van vulkanisch gesteente maar het kan zich ook vormen doordat hele fijne vulkanische stof lagen vormt en omgezet wordt in jaspis. Op die manier kan jaspis op sommige plekken grote gesteentepaketten vormen. De chemische formule is net als bij de andere kwartsen SiO², maar dan met de nodige ‘vervuilingen’. Jasper is meestal rood, die kleur wordt veroorzaakt door de aanwezigheid van ijzer, soms aanwezig als hematiet. Het kan ook in andere kleuren voorkomen waaronder geel, groen, oranje en bruin. Soms komt het voor in combinatie met andere kwartsen zoals agaat en bergkristal. Het kan een gesteept of geband uiterlijk hebben, orbiculair, dwz met bolletjes, of gefragmenteerd als breccie. Sommige vormen van versteend hout zijn ook jaspis. Jaspis kan verschillende geologische ouderdom hebben. Het komt op ontzettend veel plekken in de wereld voor in allerlei uitvoeringen en de namen die aan de verschillende soorten gegeven worden zijn talloos. Jaspis is eigenlijk het ‘vuilnisbak-ras’ van de kwartsen en ook andere stenen. Alles wat niet goed op naam gebracht kan worden heet tegenwoordig zus-of-zo-jaspis. Veel van de jaspissoorten die je tegenkomt zijn feitelijk geen jaspis en vaak niet eens kwarts. Vaak wordt het genoemd naar de plek waar het gevonden is of wordt er een mooie naam bedacht die iets vertelt over het uiterlijk.

Folklore, mythologie en geschiedenis
Waar de naam Jaspis precies vandaan komt is onduidelijk. De oorsprong ligt waarschijnlijk in een Semitische taal verwant aan het Hebreeuws of uit het Hebreeuws zelf. Via de Grieken en de Romeinen (iaspis) is het in Europa gekomen en vinden we het onder andere in het oud Frans en het Anglo Normaans (jaspe/jaspre). Het betekent gespikkelde steen.
In de oudheid werd de naam ook gebruikt voor stenen die we nu geen jaspis meer zouden noemen, bijvoorbeeld nefrietjade. Veel jaspis in de verhalen uit de geschiedenis was groen. Zo wordt het groen en helder genoemd in het Nibelungenlied en werd het vaak vergeleken met smaragd. Het zou kunnen dat ze daarmee chrysorpaas of een soort chalcedoon hebben bedoeld.
Het is al sinds de oudheid een populaire steen voor gebruik en decoratie. Als gebruiksvoorwerp is het gebruikt voor pijlpunten, stenen (vuist)bijltjes en gereedschap om vuur te maken. In Canada zijn in een Viking nederzetting vuurgereedschappen van jaspis gevonden. De jaspis kwam van Groenland. Men vermoedt ook dat pijlpunten van jaspis werden gedragen ter bescherming. Jaspis wordt ook in de Bijbel genoemd als één van de stenen in de borstplaat van de hogepriester van Israël, dat is wel rode jaspis. Egyptenaren gebruikten jaspis in beschermende amuletten. Ze maakten jaspis amuletten ingegraveerd met passages uit het dodenboek om mee te geven aan de overledenen op hun reis. Egyptische koningen droegen draken van groene jaspis ter bescherming en als remedie regen maag en darmproblemen. In de Viking en Germaanse verhalen zou het zwaard van Sigurðr of Siegfried zijn ingelegd met rode jaspis om hem moed te geven.
Men dacht dat rode jaspis gestold en versteend bloed was en de betekenis die de steen had was ook die van het missen van een geliefde.
Het werd bij de native Americans gezien als steen die regen brengt en heeft in meer culturen een relatie met landbouw. Naast regen zou het zorgen dat de gewassen goed groeien en de opbrengst goed is.
Het hielp bij bescherming tegen beten van slangen en mocht je toch gebeten worden hielp het om het gif uit het lichaam te halen.
De gnostici roemden jaspis om zijn magische eigenschappen, de steen was erg populair onder hen.
Jaspis is dus een veel voorkomende, zeer veelzijdige steen, die op veel plekken voorkomt en al erg lang een rol speelt in de geschiedenis.

Types jaspis
De meest algemene en bekende soorten zijn:
– ‘Gewone’ rode jaspis, deze is ook in Nederland veel te vinden in het riviergrind. Deze soort komt het meest voor. Grote pakketten gesteente kan deze jaspis vormen. Ook veel gevonden in Duitsland. Als je weer eens over een grindpad loopt of langs een tuin met grind, kijk dan eens goed. Zie je een rode steen, 10 tegen 1 dat je een stukje jaspis hebt gevonden.

– Brecciejaspis, dit is eigenlijk jaspis die is afgezet, door geologische activiteit kapot is gegaan en in stukjes weer verkit is geraakt. Breccie is het geologische begrip dat we gebruiken voor dit proces van stuk gaan en in kleinere stukjes weer verstenen of verkitten. De tussenliggende laagjes die de kapotte stukjes jaspis bij elkaar houden zijn dus jonger dan de jaspis zelf
– Oceaanjaspis, dit is eigenlijk geen jaspis. Het is het sferisch of orbiculair gevormde chalcedoon in een soort ryoliet. Dit houdt in dat het in bollen groeit om een kern en dan samengroeit tot een gesteente. De cirkels die je ziet op stukjes oceaanjaspis zijn eigenlijk driedimensionale bollen chalcedoon. Dit kan de mooiste kleuren hebben en komt uit Madagascar. De naam Ocean Jasper is gepattenteerd door een mijn waar de mooist gekleurde exemplaren uit komen en mag als handelsnaam ook alleen gebruikt worden door die mijn van dat bedrijf. En is ook een andere mijn waar deze steen uit komt, daar verkopen ze het onder de naam Sea jasper, zeejaspis. Dezelfde steen dus.

– Heliotroop (soms ook als apart mineraal genoemd, maar ook als jaspis) . Heliotroop is groen met kleine rode spikkels en wordt ook wel bloedsteen genoemd. Ook wel de steen van Babylon en al beschreven door Plinius de Oudere. Zou de drager onzichtbaarheid geven en controle over de elementen van het weer. Geliefd onder magiërs in oude tijden. Hielp om jeugdigheid te behouden. De naam heliotroop komt van het Griekse woord voor zon, Helios, vanwege de lichtweerkaatsing van de steen in de zon. Kan wat doorzichtiger zijn, daarom wordt het soms niet als jaspis gezien. In de antieke oudheid namen soldaten een heliotroop steen mee in de strijd, als ze gewond raakten zou deze steen het bloeden stelpen. Bij de Babyloniërs en Egyptenaren populair als magisch amulet. Als steen van de Moeder Godin geassocieerd met Isis. Ook wordt het de martelaars-steen genoemd omdat het druppels gestold bloed zou zijn van Jezus aan het kruis. In de Middeleeuwen werd het verpulverd en gemengd met eiwit en honing om bloedingen en tumoren tegen te gaan.

– Bumblebee jaspis, ook wel eclips jaspis, wat dan technisch gezien weer geen jaspis is maar vulkanisch gesteente omgezet in calciumcarbonaat, calciet. Met onder meer arseenhoudend realgaar, dus niet ongevaarlijk. Komt uit Indonesië. Het is ook minder hard. Bumblebee jaspis zou eigenlijk niet zonder waarschuwing verkocht mogen worden omdat realgaar een arseenhoudend mineraal is en dit serieuze risico’s voor de gezondheid geeft. Omdat de steen zelf geen kwarts is, maar calciet is deze een stuk zachter, kwetsbaarder en poreuzer dan je zou denken. Calciet is gevoelig voor zuur (azijn, maar ook lichaamseigen zuren) en kan daardoor beter niet op de huis gedragen worden. Het breekt en barst relatief makkelijk en daardoor kunnen arseenhoudende kruimels losraken.

– Dalmatier jaspis. Zo genoemd vanwege de zwarte vlekken op de witte steen, als bij de Dalmatische honden. Het is een vrij poreuze steen en kan makkelijk gekleurd worden, je kunt ze dus ook in de mooiste kleuren tegenkomen in de handel. Wit met zwart is de natuurlijke vorm. Technisch gezien is ook dit geen jaspis. Het is een stollingsgesteente met veldspaat en iets kwarts. De zwarte vlekjes zijn een soort amfibool, arfvedsoniet.

– Gele jaspis, soms ook wel bruin.

– Landschapsjaspis. Hierin zie je vaak mooie patronen, landschappen, doordat de afzetting voor het verstenen is beïnvloed door wind en water, daardoor vormden patronen. Soms ook met dendrieten. In het Engels ook wel Picture jasper.

– Luipaardjaspis. Dit is bruin-gele ryoliet met cirkels, eigenlijk bollen, gevormd om een kern. Orbiculaire chalcedoon bollen. Net als bij oceaanjaspis. Ook dit is geen echte jaspis, maar rhyoliet. Ook wel bekend als leopard skin agate.

– Polychroomjaspis komt uit Madagascar. Het heeft allerlei mooie strepen, banden en figuren. Hoofdkleuren rood, bruin en geel. Wordt soms verward met mookaiet, maar dat is een hele andere steen.

– Poppy jaspis komt uit Californië van een plek die Morgan Hill heet. De rode stippen in de steen lijken op poppies, klaprozen, vandaar de naam. Het is een combinatie van orbiculaire jaspis en breccie jaspis. Vaak zit er ook veel kleurloze kwarts bij in.
– Kambaba (kambala, kambamba, eldariet, nebula steen) jaspis (wat eigenlijk een stromatoliet is en geen echte jaspis). Lang heeft men gedacht dat dit een groene stromatoliet was, maar de huidige stand van zaken binnen de geologie is dat dit een soort rhyoliet is bestaande uit kwarts, pyroxeen, albiet en nog een veldspaat (kalium).

De meeste van deze namen, behalve heliotroop, zijn handelsnamen voor de verschillende uiterlijken van jaspis, inderdaad, bedacht voor de handel zoals tegenwoordig veel mineraal-namen. En dan heb ik de meeste nog niet genoemd. Hier minder voorkomende soorten die genoemd zijn naar de vindplaats zijn onder andere Bruneau jaspis, Biggs jaspis, Cave Creek jaspis en Ohywee jaspis.
Een ingewikkeld, uitgebreid en zeer gevarieerd mineraal dus… vaak is het ook niet in een sub-naam te vangen en heet het ‘gewoon’ jaspis.

Fakes & frauds
Ik had al gezegd dat veel jaspis feitelijk geen kwarts of jaspis is. Je weet in die gevallen dus niet echt wat je koopt en dat kan een risisco zijn, zoals bij bumblebee jaspis wat zelfs gevaarlijk kan zijn.
Er is ook iets in de handel en dat heet Sea Sediment jasper, maar dit is een synthetische steen. Soms geperste stukjes echte jaspis in kunsthars, soms helemaal fabrieksmatig gemaakt. Ook dingen als ‘regenboogjaspis’ zijn vaak klei of geperste restjes geverfd mineraal. Helaas worden steeds vaker fake dingen aangeboden met mooie jaspis namen. Ook ‘imperial jaspis’ is daar een voorbeeld van.