Tanfana

We naderen het moment van het jaar waarop in steeds meer winkels de Halloween spullen komen te liggen. De laatste jaren is dat enorm gegroeid. in mijn jeugd kende ik dat niet, waren nergens Halloween decoratie artikelen of snoepjes te koop. Halloween is een afgeleide van Samhain. Daarover schreef ik al eerder een blog. Ik wil jullie graag vertellen van een verhaal dat hier in Twente, waar ik woon, samenhangt met deze tijd van het jaar. Het verhaal van de godin Tanfana.

Wie is Tanfana?
De godin Tanfana werd vermoedelijk vereerd door een Germaanse stam, de Marsi en wellicht ook door de grotere stam van de Istvaeones, een West Germaanse stam die tussen Rijn en Weser woonde. Er is weinig historisch bewijs over verering rondom haar en over hoe men haar zag als godin. De enige bron is van de hand van de Romeinse geschiedschrijver Tacitus. Het is erg moeilijk om in het ontstane oerwoud aan verhalen en legendes de oorsprong van de verhalen te vinden.

Tacitus beschrijft in zijn ‘Annales’ hoe de Romeinse troepen door duistere bossen moesten marcheren en gewaarschuwd waren dat de Germanen die bewuste nacht het feest van de godin Tanfana vierden met een overvloed aan eten. Hij beschrijft hoe de Germanen, dronken van het vele eten en drinken en niet in staat om te vechten, door de Romeinse soldaten vermoord worden en hoe hun heiligdom, gewijd aan Tanfana, vernield werd door de soldaten.

‘profana simul et sacra et celeberrimum illis gentibus templum quod Tanfanae vocabant solo aequantur. sine vulnere milites, qui semisomnos, inermos aut palantis ceciderant.’

Vrij vertaald: Alles heilig en profaan, de beroemde tempel van Tanfana zoals zij deze noemen is met de grond gelijk gemaakt. Zonder een wond bij onze soldaten, die een half in slaap en ongewapende vijand neersloegen. ⁶

In zijn schrijven geeft Tacitus twee aanwijzingen voor het tijdstip waarop deze slachting plaatsvond. Hij beschrijft hoe de Romeinen bezig waren met rouwplechtigheden rondom de dood van keizer Augustus. Deze overleed op 19 augustus in het jaar 14 AD. Een boodschap vanuit Italië (de keizer stierf in Nola, bij Napels) overbrengen naar troepen in de Germaanse bossen zou een behoorlijke tijd in beslag nemen. Daarnaast schrijft Tacitus dat ze zo veel geluk hadden die nacht, omdat de nacht verlicht werd door een helder hemellichaam.⁶ Dat moet volgens sommige historici de volle maan zijn. Beredeneerd wordt dat er twee volle manen kandidaat zijn voor de nacht van deze slachting, die van eind september, rond de herfstequinox en die van eind oktober. Over de meest waarschijnlijke datum is geen overeenstemming. Van oudsher werd haar feestdag toegeschreven aan de herfstequinox. Maar anderen zien de maan van oktober als het meest waarschijnlijke, gekeken naar de tijd die nodig was om boodschappen over te brengen door het immens grote Romeinse Rijk en vanwege het feit dat Tacitus niet alleen de dood van de keizer vermeld, maar ook informatie geeft over rouwplechtigheden en reeds ontstane twisten na zijn dood. Dit zou inhouden dat de Germanen (breed begrip, in de tekst spreekt Tacitus over het gebied van de Marsen of Marsi, zij leefden ruwweg tussen Rijn, Ruhr en Lippe), rond eind oktober de godin Tanfana vereerden en ter ere van haar een (offer)feest hielden. ^3-4 Het is dus goed mogelijk dat haar feestdag rond hetzelfde moment was dat wij nu als Halloween, Samhain, Allerheiligen en Allerzielen kennen.

Als we kijken naar verder historisch bewijs over de verering van Tanfana wordt het moeilijk. Een steen in Italie met een inscriptie waar haar naam in voor komt blijkt een vervalsing te zijn en ook een oud Duits slaappliedje waarin gesproken wordt over ‘Zanfana’ zou een verzinsel zijn (alhoewel Grimm hier wel een link met Tanfana in zag ⁷). Behalve het verhaal van Tacitus weten we dus niets over haar. Verschillende historici hebben geprobeerd het woord te ontleden en er bestaan een aantal verklaringen omtrent de naam Tanfana.

•Tan zou verwant zijn aan het Duitse ‘Tann’ of ‘Tanne’, den, spar, twijg of bos. Fana zou van het Latijnse fanum komen, tempel of heilige plek. Dat laatste is discutabel. Waarom zou een Germaanse godin een gelatiniseerde naam hebben? Daarnaast schrijft Tacitus over ‘de tempel van Tanfana’, dat zou dan een dubbele benaming zijn als de uitgang ‘fana’ ook voor tempel zou staan. Daar komt bij dat de uitang -ana eentje is die we bij meer Germaanse godinnen voorkomt en waar sommige mensen ook een link leggen met de godin Ana die op de Britse eilanden vereerd werd. ^2-4-5

•Fanan zou Oud-Germaans zijn voor doek of lap. Hier zou een link liggen naar de Matronen, de moedergodinnen, ook wel Aufaniae genoemd. Een oudere betekenis van -faniae of -fanan zou zijn spinnen of weven. Wat Tanfana een mogelijke schikgodin of norn zou maken. Tan zou draad, strakgetrokken koord kunnen betekenen in dit verband. ^1-3

•Een andere splitsing van het woord zou zijn Tanf, afgeleid van ‘tafn’, wat zo veel zou kunnen betekenen als offerdier, met daaraan toegevoegd de uitang ‘ano en later verbasterd -ana als aanduiding voor de godin. ¹

•Een theorie is dat het een verbastering kan zijn van ‘Tanhwanō’. De suggestie is geopperd dat dit weer afgeleid zou zijn voor een ouder woord dat nacht, duister, hemellichaam, maan als betekenis heeft. ¹

•Tan zou water kunnen betekenen, waarmee Tanfana een watergodin zou zijn geweest. ^4-5-8

•Tan zou lot of noodlot betekenen en -fana machtig, waarmee een andere versie van Tanfana als lotsgodin gegeven wordt. ⁵

Tanfana in Twente
Op de Tankenberg bij De Lutte staat een koepeltje met daarin een stenen plaquette met een stuk tekst uit Tacitus ‘Annales’ over de verwoesting van de tempel van Tanfana. Het idee was dat deze tempel hier op de Tankenberg zou hebben gestaan. Het gebouw dat er nu staat is in 1955 gebouwd ter vervanging van een ouder prieel, gebouwd in 1844 in opdracht van de Oldenzaalse burgemeester Peese Binkhorst.

Archeologisch onderzoek heeft geen enkele aanwijzing opgeleverd dat er ooit een tempel of heiligdom op de Tankenberg heeft gestaan. De locatiebeschrijving van Tacitus (het land van de Marsi) maar de Tankenberg ook niet de meest voor de hand liggende plek voor de verwoeste tempel. Vooral niet als je daarbij bedenkt dat de veldtocht van 14 AD een vervolg was op de rampzalig verlopen tocht van het jaar 9 AD waarbij de Romeinse troepen verslagen werden door Arminius tijdens de beruchte Varusslacht, waarvan vandaag de dag wordt uitgegaan dat deze plaatsvond in het Teutoburger Wald bij Kalkriese. De opdracht in 14 was ondermeer het vinden van de plek waar de slag geweest was.

Maar toch staat het koepeltje op de Tankenberg bekend als ‘Het tempeltje van Tanfana’. Ook is het niet uit te sluiten dat zij door de lokale bevolking van Twente als godin vereerd werd. De tempel uit Tacitus verslagen is het echter niet geweest. ^8-9

De overeenkomst in de namen van Tan-fana en Tan-kenberg berust op toeval, tanke of tange is een oud woord voor zandrug of zandige berg. De Tankenberg is dan wel geen echte zandberg, maar een stuwwal tussen De Lutte, Denekamp en Oldenzaal die deel uitmaakt van een groter Twents stuwwallencomplex dat in de voorlaatste ijstijd, het Saalien, is ontstaan. Toch is de herkomst van de naam waarschijnlijk wel naar tanke of tanke te herleiden.

Dat de Tankenberg voor mensen vroeger een bijzondere plek moet zijn geweest is wel te begrijpen. Als je een bezoek brengt aan het koepeltje en geniet van het uitzicht over het Twentse landschap is het niet verwonderlijk dat men dit vroeger wellicht als belangrijke of heilige plek beschouwde. Er bestaan talloze sagen die zich afspelen op en om de Tankenberg.

Offersteen en gouden beker
In Oldenzaal op de markt ligt een grote zwerfkei. Deze zou komen van de Tankenberg. Over deze steen doen veel verhalen de ronde. Zo zouden in de Walpurgisnacht heksen en ander gespuis op en rond deze steen dansen. Maar het staat ook bekend als ‘offersteen’. Op deze steen zouden offers voor Tanfana gelegd worden. Over welke offers dat zouden zijn geweest is men het niet eens. Er zijn mensen die beweren dat dit menselijke offers zouden zijn geweest of zelfs kinderen. Maar er is geen enkel concreet bewijs hiervoor. De kei is begin 17e eeuw waarschijnlijk van de Tankenberg naar Oldenzaal gebracht. Naar men zegt om het geloof in heidense praktijken uit te roeien. Destijds is de steen voor de Plechelmus basiliek gelegd. Daar diende hij als marktsteen en wordt ook als zodanig beschreven in oude boeken. De eerste referentie naar de steen vinden we in 1619. De handel, de markt mocht pas beginnen voorbij deze steen (vermoedelijk ook de plek waar de marktmeester zat). De steen diende ook als grenssteen en markering tussen de Oldenzaalse wijken. De markthandel liep terug en de steen verloor zijn functie. Hij lag in de weg en de gemeente wilde van de steen af. Toen de Oldenzalers lucht kregen van het plan om de steen te begraven kwamen ze in actie. In 1860 is de steen daarom versleept naar een plek waar hij het verkeer niet belemmerde, bij het oude Stadhuis^10-11. Sinds 1992 ligt hij op zijn huidige plek op de Ganzenmarkt. Volgens oude legenden is het niet alleen Tanfana’s offersteen, maar ook de steen van de Witte Wieven. Door de eeuwen heen zijn deze verhalen met elkaar verwoven geraakt en wordt Tanfana ook in verband gebracht met Witte Wieven. Mensen die na zonsondergang langs de steen lopen zou de adem benomen worden, zouden naar de steen toegetrokken worden en mooie witte vrouwengedaantes zien¹¹.

In Bad Bentheim (Duitsland), in het kasteel, ligt een gouden beker die is opgegraven nabij Uelsen bij het grafheuvelcomplex ‘Am Spöllberg’ bij Gölenkamp. Deze prachtige gouden beker heeft de bijnaam ‘Beker van Tanfana’ gekregen. Het verhaal hier achter is dat Tanfana een heilige bron bewaakte en dat het water uit deze bron geneeskrachtig zou werken. Met een gouden beker schepte ze het water uit de bron om aan mensen te geven. De beker die gevonden is, is gedateerd als zijnde uit de bronstijd.

Literatuurverwijzingen:

 1: Olivier van Renswoude, Taaldacht, Bij Volle Maan gevierd en De spinnende godin

 2: Gunivortus Goos, Goden van de Lage Landen en Gods of the Germanic People 1&2

 3: Jan de Vries, diverse publicaties

 4: Rudi Klijnstra, Tanfana. Haar mythen, legenden en heilige plaatsen

 5: Derk Buddingh, Verhandeling over het Westland. Ter opheldering der Loo-en, Woerden en Hoven, benevens de natuurdienst der Friesen en Batavieren, etc.

 6: Publius Cornelius Tacitus, Annales

 7: Jacob Grimm, Deutsche Mythologie

 8: A.G. de Bruyn, Geesten en goden in Oud Oldenzaal

 9: Judith Schuyf, Heidense Heiligdommen

10: Canon van Nederland

11: J. Weeling, De groote steen te Oldenzaal. Overijss. Alm., 1848, 185-199