The Holly and the Ivy

The holly and the ivy
When they are both fullgrown
Of all the trees that are in the wood
The holly bears the crown

Zo begint het beroemde Engelse kerstliedje ‘The Holly and the Ivy’. Holly is Engels voor hulst en ivy is klimop. Beide planten worden veel gebruikt voor decoratie tijdens het kerstseizoen en hebben grote symbolische waarde. Beide zijn ook bomen uit het ogham alfabet, dus hoog tijd om ze eens nader te bekijken in deze tijd van het jaar.

Holly of hulst heeft de Latijnse naam Ilex. Het type hulst dat wij kennen als kerstdecoratie, die met de mooie dikke, glanzende, stekelige bladeren en rode besjes heet Ilex aquifolium. De familie van hulst-achtigen is al erg oud en bestond hoogstwaarschijnlijk al in het Krijt. De voorlopers van de moderne hulst ontstonden waarschijnlijk tijdens het Eoceen. Hulst is giftig voor de mens, consumptie van de besjes kan ernstige buikpijn en misselijkheid veroorzaken en als een kind teveel besjes eet kan het zelfs verkeerd aflopen. Zorg er dus altijd voor dat kleine kinderen niet bij hulstdecoratie kunnen als je deze rond de kerst in huis haalt! Voor vogels zijn de besjes echter een lekkernij. Aan het aantal besjes aan een boom las men vroeger af hoe streng een winter zou worden. Veel besjes aan een boom waren een geschenk van Moeder Natuur om de vogels de strenge winter die zou volgen door te komen. Maar dat is niet het enige waarom de hulst al sinds jaar en dag geliefd is. Hulst staat voor mannelijkheid. In de Christelijke uitleg van hulst rondom kerst staan hulstbladeren voor de doornenkroon die Jezus droeg bij zijn kruiziging en staan de rode besjes voor de druppels bloed die hij voor ons vergoot. De eerste hulst zou volgens een legende zijn ontsproten uit de voetstap van Jezus op weg naar zijn kruiziging. In het ogham alfabet is hulst de letter T, van tinne, en wordt de boom geassocieerd met het feest van Lughnasadh en de achtste maan van het jaar. Met Litha, de zomerzonnewende en met Yule, de winterzonnewende, gaan koning Hulst en koning Eik in gevecht. Koning Hulst wint met Litha en mag vanaf dan regeren tijdens de donker wordende helft van het jaar. Met Yule gaan ze opnieuw in gevecht en wint koning Eik, die vervolgens de lichte helft van het jaar regeert. Waar dit verhaal precies zijn wortels heeft is onduidelijk. Sommige geschiedschrijvers zien gelijkenis met het verhaal van Sir Gawain en the Green Knight, maar dan gaat het vooral om aannames. James Frazer beschreef het gevecht tussen de twee koningen in zijn werk en vergeleek dit ook met verhalen over bosgeesten en seizoenskoningen in andere Europese legendes en sprookjes.

De Romeinen gebruikten hulst als decoratie tijdens de Saturnalia. Ook gaven ze hulsttakken cadeau aan hun vrienden en familie. Het kan zijn dat dit gebruik in Engeland is blijven hangen na het vertrek van de Romeinen. Hulst beschermt tegen magie en hekserij, tegen onheil, maar vooral tegen blikseminslag. Hulstbesjes konden helpen bij divinatie en voorspellende dromen. Voor de druïden was hulst een bijzonder magische plant. Een staf van hulsthout was een magisch werktuig (zelfs Harry Potter had een toverstaf van hulst…). Druïden zouden in de winter hulst in huis halen zodat spirits daar in konden overwinteren. Al eeuwenlang is het gebruikelijk huizen met Kerst te versieren met huist, klimop en maretak. Pas sinds de intrede van de versierde kerstboom in huis, in de 19e eeuw, verdween dit gebruik naar de achtergrond. Rondom deze versiering in huis bestaan over het land verspreid verschillende gebruiken. Zo zijn er gebieden waar de hulst pas op kerstavond geplukt mag worden. De versiering van hukst, klimop en maretak zelf wordt, afhankelijk van waar je woont, verbrand op driekoningen (Twelfth Night), met Imbolc, op Shrove Tuesday (de dinsdag na carnaval) of op kerstavond van het volgende jaar. Ook faeries zouden graag ‘s winters in de hulsttakken in je huis wonen. Maar dan moeten de takken wel met imbolc naar buiten en verbrand worden, anders blijft het kleine volkje je de hele zomer lastigvallen met hun plagerijen.
In Schotland slaan jongens elkaar met bossen hulst op oudejaarsavond. Ieder druppeltje bloed staat voor een beetje geluk in het nieuwe jaar. Hulst staat symbool voor winter, voor afsterven en dood. Aan het einde van de winter zou de Cailleach, de moedergodin (later oude heks) in Schotland haar staf onder de hulst leggen als teken dat haar tijd van het jaar geweest is. Volgens Schotse overlevering zou het juist ongeluk brengen om hulst te verbranden.
Hulst beschermt ook tegen heksen en hekserij. Een hulststaf of takje in je zak zorgt er voor dat magie je geen kwaad kan doen en drempels werden soms uit het hout van hulst gemaakt zodat een heks nooit over de drempel kon stappen. Een hulststruik voor je huis bood natuurlijk ook veel bescherming.

Ivy is klimop. In het ogham alfabet is dit de letter G, gort. De maand oktober is de maand van de klimop. Iedereen kent klimop als een groenblijvende klimplant. Hij kan vreselijk woekeren en complete schuttingen en muren aan het zicht onttrekken. In de vrije natuur groeit klimop vaak op stammen van grote bomen. Hedera is de Latijnse benaming voor klimop. Er zijn veel soorten klimop, maar de meest bekende en hier in het wild voorkomende is de Hedera helix. De Romeinen associeerden de klimop met de god Bacchus, inderdaad, die van de wijn. Hij werd vaak afgebeeld met een krans van klimop rond zijn hoofd. (Griekse tegenhanger is Dyonisos, vaak afgebeeld met een staf omwikkeld met klimop, een thyrsus) Klimop zou volgens de Romeinen dan ook beschermen tegen dronkenschap. Een krans van klimop op he hoofd voorkwam dat je dronken werd en een afkooksel van klimopblad zou helpen bij een kater. Klimop is licht toxisch, dus ga dit niet zelf zonder kennis uitproberen! In vroeger dagen hing vaak een bos klimop boven de deur van de herberg om aan te geven dat er goede wijn geschonken werd. Hier is ook het spreekwoord van afkomstig ‘Goede wijn behoeft geen krans’, als men weet dat de wijn ergens goed is, hoeft er geen bos aan de deur te hangen, dan weet men dat gewoon.

Klimop staat ook voor het vrouwelijke. Waar hulst met rode bessen het mannelijke en Jezus en zijn bloed vertegenwoordigt, is klimop met de zwarte bessen het vrouwelijke en de maagd Maria. Voor de druïden stond de klimop voor vrouwelijke kracht, ook gezien haar krachtige groei. Er is een associatie met de godin Arianrhod, maangodin en moedergodin. Zij zou vrouwen helpen hun eigen kracht te vinden. De stap van de moedergodin naar de moeder van Jezus is natuurlijk snel gemaakt. Arianrhod was ook de godin van vruchtbaarheid, vandaar dat klimop ook met vruchtbaarheid geassicieerd werd en gebruikt werd in vruchtbaarheidsamuletten en bruidsboeketten. Een klimop stond ook voor verbinding, niet zo vreemd gedacht aangezien de plant van boom naar boom kan groeien en ze zo kan verbinden. Volgens de Engels/Ierse legende zouden de geliefden Tristan en Isolde door de jaloerse echtgenoot van Isolde, Koning Mark, in twee aparte graven zijn begraven om ze in de dood ook uit elkaar te houden. Maar een klimopplant groeide door beide graven en verbond zo de twee geliefden in de dood. In Ierland was klimop op het erf een goede bescherming van huis en haard, de dikke haag die klimop kan vormen werd gezien als een krachtige verdediging tegen onheil. Maar een klimop die doodging op het erf zou onheil brengen.

Er zouden in de Middeleeuwen verschillende kerstliedjes hebben bestaan met als onderwerp de hulst en de klimop, het mannelijke en het vrouwelijke, die hoogstwaarschijnlijk een pre-Christelijke wortel hadden (Rickert 1910), deze zijn nagenoeg allemaal verdwenen en het lied The Holly and the Ivy is het enige nog bestaande Christelijke lied. In het lied wordt de hulst herhaaldelijk genoemd, de klimop slechts 1 keer in het begin. Het vermoeden bestaat dat het een gekerstende versie van een ouder lied is waarin de band tussen hulst en klimop uitgebreider bezongen werd. Maar sinds hulst in de gekerstende variant voor mannelijk en Jezus staat en dat is waar kerst om draait, lijkt het er op dat de delen waarin de klimoo bezongen wordt verdwenen zijn. Zowel musici als taalkundigen zijn het er over eens dat het lied niet helemaal ‘klopt’ qua zinsbouw, rijm en muziekopbouw en dat er meer moet zijn geweest.